ناگفته‌های زیر یک مسجد

 کیومرث حاجی محمدی - سرپرست هیأت باستان شناسی در پاسخ به پرسش‌هایی نظیر چگونگی توالی لایه­‌های زیرین گنبدخانه براساس منابع تاریخی و مکتوب و همچنین امکان به دست آوردن بقایا و شواهدی از بنا‌های دوران پیش از اسلام در زیر مسجد جامع ارومیه را از دلایل گمانه زنی به منظور شناخت لایه زیرین مسجد جامع ارومیه اعلام کرد.

وی با توجه به تاریخ بنای مسجد جامع ارومیه و کاربری آن و احتمال تعیین توالی در لایه­‌های زیرین را فرضیه نخست اجرای طرح اعلام کرد و افزود: فرضیه دوم این بود که با بهره ­گیری از منابع تاریخی و مکتوب و همچنین داده­‌های باستان­شناختی، احتمالا بتوان به وجود ساختار‌های پیش از بنای مسجد جامع در زیر بنای اصلی مسجد (گنبدخانه) پی برد.

این باستان شناس، کاوش و مطالعه لایه‌ها و ساختار‌های محتمل زیرین بنای اصلی مسجد جامع، پدیدار سازی کف­‌های زیرین و قدیمی‌­تر بنا و مطالعه و شناخت کارکرد‌های احتمالی بنا، قبل از دوران اسلامی را از اهداف گمانه زنی مسجد جامع ارومیه اعلام کرد.

وی در ادامه به بیان مواردی در خصوص مسجد جامع ارومیه، شناخت و اهمیت آن و تاریخچه بنا در دوره‌های سلجوقی، ایلخانی تا صفویه، زندیه و احتمالا قاجاریه پرداخت.

حاجی محمدی با اشاره به برآیند کاوش گفت: کف فضای گنبدخانه مسجد جامع ارومیه با متوسط ابعاد ۱۰.۷۰×۱۰.۷۰ متر سطح وسیعی را دربر می­‌گیرد که در صورت امکان کاوش در آن می‌توان به نتایج حائز اهمیتی دست یافت.

وی افزود:، اما دخل و تصرفات صورت گرفته در فضا مانند حفر پناهگاه (جان­پناه)، ایجاد سکو و مصطبه و ... از گستردگی فضا کاسته و بخش محدودی از آن را در دسترس قرار می‌­دهد.

حاجی محمدی با اشاره به این نکته که در شرایط کاوش کنونی فضایی به وسعت ۳×۳ متر در زیر گنبد و کف بنای گنبد خانه بوجود آمد، به بیان شرح لایه­‌ها و ساختار‌های فرهنگی از بالا به پایین پرداخت و گفت: کف آجر فرش با بکار گیری دو نوع آجر مربع و مستطیل که احتمالا در دوره پهلوی ایجاد شده و در زیر کف آجر فرش حجم متوسطی از قلوه سنگ در ابعاد وجود دارد که متوسط (گِراول) جهت زیرسازی ایجاد شده است.

به گفته این باستان شناس در زیرانباشت زیر سازی، کفی با استفاده از تخته سنگ‌های در ابعاد متوسط و لاشه سنگ، به صورت خشکه­ چین ایجاد شده است.

سرپرست هیأت کاوش مسجد جامع ارومیه تصریح کرد: باتوجه به نحوه چیدمان و موقعیت قرارگیری کف و اختلاف ارتفاع آن نسبت به محراب، به نظر می‌رسد کف اولیه مسجد در طی سالیان اخیر در اثر دخل و تصرفات از بین رفته است.

وی افزود: از نتایج حاصل از کاوش می‌توان به وجود یک ساختار عظیم سنگ چین در راستای سایر ستون‌های شبستان مسجد استناد کرد که با توجه به حجم ساختار و هم سویی با سایر ستون‌ها می‌توان فرض بر آن داشت که ساختار نمایان شده در کاوش پی یکی از ستون‌های تخریب شده است.

حاجی محمدی تصریح کرد: گنبد خانه مسجد برخلاف نظرات بسیاری از صاحب نظران بنای اولیه مسجد نیست و در واقع چهلستون مسجد بنای قدیمی است و احتمالا بنای گنبد خانه در دوره‌ای متاخرتر (ایلخانی) هم زمان با تاریخ محراب بر روی بنای چهلستون ساخته شده است.