بلا‌هایی که باقی‌مانده سموم سر ما می‌آورد

حالا، اما با مطرح شدن دوباره اهمیت توجه به استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها در محصولات کشاورزی، احمدحیدری، عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور، به این موضوع می‌پردازد. به‌گفته او، سالانه حدود ۳۰ هزار تن از این ترکیبات شیمیایی در کشاورزی استفاده می‌شود.

روزنامه همشهری: اهمیت استفاده از سموم مناسب و به میزان مجاز در محصولات کشاورزی، پس از ماجرای برگشت برخی از این محصولات صادراتی به کشور، بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاد. با انتشار ویدئوها و خبرهایی که نشان می‌داد بخشی از محصولات برگشتی در داخل کشور در حال توزیع است، نگرانی‌ها نسبت به‌وجود این سموم در محصولات داخلی بالا رفت. هرچند که سازمان غذا و دارو چندین بار تأکید کرد که این اتفاق بدون هماهنگی با آنها رخ داده و استاندارد کشورها ممکن است قبل از ارسال محصولات دچار تغییر شده باشد.

حالا اما با مطرح شدن دوباره اهمیت توجه به استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها در محصولات کشاورزی، احمدحیدری، عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور، به این موضوع می‌پردازد. به‌گفته او، سالانه حدود 30هزار تن از این ترکیبات شیمیایی در کشاورزی استفاده می‌شود. با این حال بررسی‌ها نشان می‌دهد که باقی‌ماندن بخشی از سموم روی این محصولات در طولانی‌مدت می‌تواند منجر به ایجاد انواع سرطان‌ها، اختلالات هورمونی، ناباروری، کاهش ضریب هوشی و... ‌شود. او در گفت‌و‌گو با همشهری به اهمیت استفاده از میزان مجاز سموم اشاره می‌کند و توضیح بیشتری در اینباره می‌دهد.

با توجه به موضوعاتی که اخیرا درباره سموم کشاورزی مطرح می‌شود، به‌طور کلی چقدر لازم است که از این سموم و آفت‌کش‌ها استفاده شود؟

تولید محصولات کشاورزی مانند انواع تولیدات دیگر، همراه با مخاطراتی است که لازم است برای به حداقل رساندن آنها برنامه‌ریزی و اقدامات مؤثری صورت بگیرد. یکی از این مخاطرات و عوامل خسارت‌زا، حمله انواع آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز به محصولات کشاورزی است. براساس برآوردهای صورت‌گرفته توسط سازمان خواروبار کشاورزی جهان(FAO)، میزان خسارت این آفات به محصولات کشاورزی در طول زنجیره تولید و قبل از برداشت، حدود 35درصد است؛ بنابراین ما همیشه نیازمند استفاده از روش‌های مختلف برای کنترل آفات هستیم.

از بین روش‌های مختلف کنترل آفات، استفاده از آفت‌کش‌ها در ایران، مانند بسیاری از کشورهای جهان به‌عنوان مهم‌ترین روش کنترل آفات به شمار می‌رود و سالانه حدود 30هزار تن از این ترکیبات شیمیایی در کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ترکیبات یکی از قوی‌ترین ابزارهای قابل دسترس برای مدیریت آفات‌‌ هستند که طیف گسترده‌ای دارند و کاربردشان هم زیاد است. همچنین در برخورد با تغییرات زراعی و شرایط اکو‌لوژیکی انعطاف‌پذیرند و اقتصادی به شمار می‌روند.

استفاده از این سموم چقدر می‌تواند مضر باشد؟

چنانچه فرایند تامین و استفاده از آفت‌کش‌ها در کشور بدون دقت و خارج از اصول توصیه‌شده باشد، می‌تواند منشأ مشکلات محیط‌زیستی و بهداشتی متعددی شود. از نظر محیط‌زیستی، مصرف نادرست آفت‌کش‌ها می‌تواند منجر به ایجاد گونه‌های مقاوم آفات در برابر سموم، طغیان آفات درجه دوم، اثرات نامطلوب بر موجودات غیرهدف مانند پارازاتیوئیدها و شکارگرهای آفات و... شود. از نظر بهداشتی هم مصرف غیراصولی آفت‌کش‌ها منجر به مسمومیت‌های حاد و مزمن می‌شود. در مسمومیت حاد با آفت‌کش‌ها، اثر آن در کوتاه‌مدت مثلا 24یا 48ساعت بعد ظاهر می‌شود و با نشانه‌هایی مانند سردرد، سرگیجه، تهوع، آبریزش، آلرژی‌های پوستی و سوزش چشم همراه است. در این مواقع باید فورا به پزشک مراجعه شود. مسمومیت‌های مزمن با آفت‌کش‌ها، حاصل تماس طولانی‌مدت با غلظت‌های پایین سموم (معمولا کشاورزان با این نوع مسمومیت روبه‌رو هستند) یا ورود تدریجی باقیمانده کم آفت‌کش‌ها از طریق مصرف محصولات کشاورزی آلوده به بدن است. مسمومیت‌های مزمن در مراحل اولیه قابل تشخیص نیست و معمولا زمانی بروز می‌کنند که کار چندانی برای معالجه نمی‌توان انجام داد. براساس مطالعات صورت گرفته، تأثیرات مزمن باقی‌ماندن آفت‌کش‌ها در محصولات کشاورزی می‌تواند به‌صورت ایجاد انواع سرطان، اختلالات هورمونی، ناباروری، کاهش ضریب هوشی و... نشان داده شود.

با توجه به این موضوع، چقدر استانداردها برای استفاده از سموم رعایت و چقدر در این زمینه نظارت می‌شود؟

پیش‌شرط اندازه‌گیری و پایش میزان باقیمانده آفت‌کش‌ها در محصولات کشاورزی تعیین «بیشینه مجاز باقیمانده آفت‌کش‌ها» در محصولات کشاورزی است. بیشینه حد مجاز باقیمانده به حداکثر غلظت باقیمانده آفت‌کش‌ها که به‌طور قانونی در محصولات غذایی یا کشاورزی قابل‌قبول باشد، (MRL) گفته می‌شود. براساس مقررات بین‌المللی این حدود مجاز توسط کمیته کدکس باقیمانده آفت‌کش‌ها تعیین می‌شود و به تأیید کمیسیون کدکس غذایی وابسته به FAO و WHO می‌رسد.

اما با توجه به شرایط متفاوت مصرف آفت‌کش‌ها و سبدغذایی در کشورهای مختلف، حدود مجاز باقیمانده سموم توسط هر کشور هم تعیین و به‌عنوان استاندارد ملی هر کشور رعایت می‌شود. با توجه به تنوع مصرف یک آفت‌کش در یک کشور خاص و همچنین سبد غذایی متفاوت در کشورهای مختلف، مقادیر حد مجاز می‌تواند برای کشورهای مختلف متفاوت باشد. علاوه بر این، ممنوع بودن مصرف یک آفت‌کش در یک کشور یا نداشتن مجوز مصرف به‌دلیل نداشتن یک آفت به‌خصوص هم می‌تواند موجب تفاوت حدود مجاز در بین کشورهای مختلف شود.

با توجه به این توضیحات، برگشت برخی محصولات کشاورزی صادراتی به‌دلیل وجود سموم، نشان‌دهنده ناسالم بودن آنهاست و باید معدوم شوند؟

پاسخ این سؤال به نوعی هم مثبت است و هم منفی؛ یعنی در زمان برگشت محصول کشاورزی باید نسبت به نمونه‌برداری دقیق و علمی از آن محصول اقدام شود. به علاوه باید در آزمایشگاه‌های معتبر هم میزان باقیمانده سموم بررسی شود؛ چراکه ممکن است محصول موردنظر به دلایلی که گفته شد با استانداردهای کشور مقصد همخوانی نداشته باشد، اما در حد استاندارد میزان آلاینده‌ها در کشور مبدأ باشد؛ مثلا حد مجاز آفت‌کش دیکوفول روی چای در اتحادیه اروپا ppm 20است، اما در کشور ما این حد مجاز برای همین آفت‌کش ppm 0/1است؛ به همین دلیل در مواردی واردات چای از کشور هند یا سریلانکا به ایران با محدودیت روبه‌رو شده، اما همان چای با همان حد باقیمانده به اتحادیه اروپا وارد می‌شود. ‌

در ایران مسئول تعیین بیشینه حدمجاز باقیمانده سموم و آفت‌کش‌ها و پایش سلامت محصولات کشاورزی چه سازمانی است؟

براساس قوانین موجود تعیین بیشینه حدمجاز باقیمانده آفت‌کش‌ها در محصولات کشاورزی (MRL) بر عهده مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور است که این کار انجام شده و داده‌های مربوط نیز اکنون در سایت رسمی این مؤسسه به آدرس WWW.IRIPP.IR موجود است. براساس مقررات، پایش میزان باقیمانده آفت‌کش‌ها در محصولات کشاورزی برعهده وزارت بهداشت است که هر سال پایش می‌کند..

مسئولیت تولید محصول سالم در کشور بر‌عهده چه سازمان، نهاد یا اشخاصی است؟

در فرایند تولید محصول سالم، مسئولیت‌های متفاوتی بر عهده وزارت جهادکشاورزی، تولید‌کننده (کشاورز)، شرکت‌های تامین‌کننده آفت‌کش‌ها و همچنین وزارت بهداشت است. وزارت کشاورزی مسئول تهیه دستورالعمل‌های فنی تولید محصول سالم و نظارت بر چگونگی تامین و کیفیت آفت‌کش‌ها در کشور است. کشاورزان هم‌ موظف‌ هستند در انتخاب آفت‌کش‌ها و نحوه مصرف آنها براساس برچسب سموم و همچنین نظر کارشناسان گیاه‌پزشکی اقدام و از مصرف سموم قاچاق، ممنوعه و توصیه نشده خودداری کنند. به علاوه آنها باید کاربرد آفت‌کش‌ها را به‌عنوان آخرین روش برای مبارزه با آفات مدنظر قرار دهند.

شرکت‌های تامین‌کننده سموم هم موظفند براساس قوانین مربوط، آفت‌کش‌ها با کارایی مناسب و با حداقل تأثیرات سوء‌بهداشتی و زیست‌محیطی را تولید و به بازار مصرف عرضه کنند. وزارت بهداشت هم باید براساس یک برنامه مدون باقیمانده آفت‌کش‌ها در محصولات تولیدی را پایش و برای اجرای اقدامات بعدی، گزارش‌ها در آن خصوص را در اختیار مراجع مربوطه قرار دهد.

چه اقداماتی می‌توان برای کاهش باقیمانده سموم در محصولات کشاورزی قبل از مصرف انجام ‌داد؟

این اقدامات کاملا به نوع و باقیمانده آفت‌کش و محصول موردنظر وابسته است. تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد بعضی اقدامات می‌تواند تا حدودی باعث کاهش باقیمانده سموم در محصولات تولیدی شود؛ مثلا پوست گرفتن بعضی میوه‌ها مانند سیب، گلابی، خیار و.... قبل از مصرف می‌تواند تا حدودی باقیمانده بعضی از سموم را که روی میوه هستند، کاهش دهد. نقش شست‌وشوی میوه‌ها و سبزی‌ها هم مخصوصا با شوینده‌های متداول مانند مایع ظرفشویی در کاهش سموم مؤثر است.

البته باید به این نکته توجه کرد که فاصله بین آخرین سمپاشی در زمان تولید تا زمان مصرف محصول کشاورزی نقش مهمی در کاهش باقیمانده سموم دارد که هر چه این زمان بیشتر باشد به سلامت محصول کمک بیشتری می‌کند.

چه باید کرد تا هم میزان آسیب به کشاورزان کم و هم در استفاده از میزان سموم، دقت بیشتری شود؟

مهم‌ترین توصیه این است که هنگام مصرف آفت‌کش‌ها توجه زیادی به آنچه روی برچسب سموم نوشته شده، داشته باشند. اطلاعات مندرج روی برچسب سموم براساس تحقیقات زیادی به‌دست آمده که نتیجه به کارگیری آنها افزایش کارایی و کاهش مخاطرات بهداشتی و زیست‌محیطی سموم است. حتی اگر تمام دست‌اندرکاران تامین و عرضه آفت‌کش وظایف خود را به‌درستی انجام دهند، اما کاربران سموم به اطلاعات برچسب سموم توجه نکنند و دستورالعمل‌های آن را به‌کار نگیرند، تمام زحمات دیگر بی‌اثر می‌شود. رعایت دورکارنس (فاصله زمانی آخرین سمپاشی و برداشت محصول) منجر به عرضه محصولات سالم و باقی نماندن سموم می‌شود.