کوچ بی‌بازگشت مسافران دریا

یک کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری و محقق ماهیان غیربومی ضمن روایت تاریخی کوچ ماهیان در زیستگاه‌ها می‌گوید: تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی سبب شده‌اند تا مهاجرت ماهیان بیش از پیش به خطر بیفتد.

میلاد خسروی در گفت‌وگو با ایسنا افزود: برای تشریح موضوع مهاجرت ماهیان باید نگاهی به بحث تکامل بیندازیم. از سال‌ها پیش رقابت بین موجودات زنده برای کسب منابع و مواد غذایی وجود داشته است. زندگی و حیات از دریاها شروع شده چرا که خشکی‌ها پس از آب‌ها و در اثر فعالیت‌های آتشفشانی پدیده آمده‌اند. وقتی محیطی باشد که شرایط زندگی در آن وجود داشته باشد محدودیت‌هایی نیز در آن وجود دارد. وقتی در یک محیط جمعیت بیشتر می‌شود، گونه یا از محیط خارج می‌شود یا استراتژی خاصی برای ادامه زندگی اتخاذ می‌کند.  

وی افزود: اساس تکامل موجودات رقابت است. چرایی وجود مهاجرت در ماهیان را می‌توان به نزاع و تلاش برای بقا نسبت داد. ماهیان نیز باید برای کسب منابع غذایی و جایگاه بیشتر از دریا خارج می‌شدند و محیط جدیدی که باید به آن وارد می شدند، آب‌های شیرین بود.  وارد شدن به این محیط پیش نیازهایی داشت تا این موجودات بتوانند املاح و سطح یون‌ها در آب را تحمل کنند لذا در دستگاه‌های دفع ادرار و اندام‌های آن‌ها تکاملی پدید آمد تا بتوانند از منابع و غذاها بهره ببرند. این دلیل مهاجرت ماهیان است.  

ماهیان مهاجر چند نوع‌ اند؟

وی با دسته بندی ماهیان مهاجر گفت: ماهیان مهاجر انواع مختلفی دارند. برخی برای تخم گذاری از دریا وارد آب‌های شیرین می‌شوند که اصطلاحا آنادروموس نام دارند. ماهیان آزاد مانند قزل آلای خال قرمز نمونه‌ای از این دسته ماهیان هستند. همچنین ماهیان خاویاری نیز که برای افزایش شانس بقا جای دیگری تخم گذاری می‌کنند در این دسته جای می‌گیرند.

خسروی ادامه داد: برخی ماهی‌ها نیز از رودخانه به دریا جابجا می‌شوند و کاتادرموس نام دارند. مارماهی اروپایی که از کانال ولگا به دریای خزر آمده و گونه‌ای غیربومی است در این دسته جای می‌گیرد. برای برخی ماهیان نیز محل تخم‌گذاری تفاوتی ندارد. به این دسته از ماهیان آمفی دروموس گفته می‌شود. این ماهیان بین این دو محیط حرکت می‌کنند. دسته‌های فرعی دیگری نیز وجود دارند. برخی فقط در آب شور زندگی می‌کنند که اوشینودروموس و برخی فقط در آب‌های شیرین هستند و پتامودراموس شناخته می‌شوند. پتامون در زبان یونانی به معنای آب شیرین است.  

تغییرات اقلیمی، سفر ماهیان را به خطر انداخته است

وی با تاکید بر تاثیر انکارناپذیر تغییرات اقلیمی روی مهاجرت ماهی‌ها گفت: تغییرات اقلیمی سبب می‌شود تا در برخی محیط‌ها الگوی بارشی تغییر کند و بارش در جایی بیشتر و  در جایی کمتر شود. تغیرات اقلیمی چیزی است که ما در ایران با چشم خود می‌بینیم و حس می‌کنیم. وقتی نرخ بارش کم باشد و سطح آب رودخانه‌ها پایین بیاید و سطح آب دریاها بالا برود، تاثیرات زیادی روی مهاجرت ماهیان مشاهده می‌شود. مهاجران برای شروع فرایند مهاجرت به نشانگرهای محیطی نیاز و با سیستم‌های آب و هوایی سر و کار دارند. وقتی دما از حدی بالاتر یا پایین‌تر برود، این موجودات به مشکل می‌خورند. در واقع سطح آب رودخانه به اندازه‌ای پایین می‌آید که امکان مهاجرت از بین می‌رود و جمعیت دچار مرگ و میر می‌شود.

آیا ماهیان ایران نیز قربانی تغییرات اقلیمی شدند؟

خسروی ضمن اشاره به تغییرات اقلیمی در ایران گفت:  با تغییر دما و تغییر سیستم‌های بارشی موفقیت و عدم موفقیت مهاجرت ماهیان تحت تاثیر قرار می‌گیرد. این موضوع در ایران نیز بررسی شده است. طبق پیش‌بینی نرم افزارهایی که با هوش مصنوعی کار می‌کنند، بر اساس استانداردهای زیست شناسی مهاجرت، شانس بقا در سناریوهای اقلیمی آینده کاهش یافته است. طبق پیش‌بینی‌های هوش مصنوعی زیستگاه‌های ماهیان مهاجر به علت قطعه قطعه شدن پایستگی نخواهد داشت و کاهش جمعیت این گونه‌ها قابل انتظار است.  

وی ادامه داد: برای مثال فیل ماهی خاویاری که نیم قرن پیش ۷ یا ۸ نوع از آن دیده می‌شد از وضعیت مطلوب فاصه گرفته و در دسته CR یا بشدت در معرض انقراض قرار گرفته است. همچنین در مناطق جنوبی کشور نیز مشابه این اتفاق برای ماهی صبور در استان خوزستان افتاده است. این ماهی از ارزش تغذیه بالایی برای مردم محلی برخوردار است و ساکنین این مناطق به این ماهی علاقه دارند. طی ۲۰ سال گذشته ۷۰ درصد بارش کاهش یافته و روی این زیستگاه تاثیر گذاشته است.

این کارشناس آبزیان اضافه کرد: اروندرود از لحاظ شوری دچار تغییراتی شده که در مهاجرت اختلال ایجاد کرده است. همچنین مهاجرت ماهیان خاویاری نیز به دلیل پایین آمدن سطح رودخانه‌هایی که به خزر می‌رسند با چالش مواجه شده است. طی پژوهش ما در ارسباران طبق آخرین اطلاعات ماهیان خاویاری ثبت نشدند. حتی در جنوب کشور و  رود کارون که در آن کوسه دیده می‌شد، دیگر کوسه‌ای مشاهده نمی‌شود.

وی ادامه داد: البته علت کاهش جمعیت این گونه‌ها فقط این نیست و این مسئله از ابعاد مختلفی قابل بررسی است. علاوه بر این بلای دیگری به نام سدسازی غیراصولی که سبب قطعه قطعه شدن زیستگاه می‌شود گریبان ماهیان مهاجر را گرفته است. سدسازی در همه جای دنیا عامل FRAGMENTATION یا قطعه قطعه شدن زیستگاه به شمار می‌رود. سدسازی سیکل زندگی یک گونه‌ را  متاثر می‌کند و بیشتر از همه ماهیان مهاجر تحت تاثیر آن هستند. در سال‌های اخیر تدابیری اندیشیده شده تا کانال‌های عبوری برای این موجودان وجود داشته باشد اما این مورد نیز نمی‌تواند موفق باشد. دست اندازی به زیستگاه‌های آب شیرین و برداشت بی‌رویه ماسه‌های کف بستر رودخانه‌ها به صورت غیر اصولی نیز عامل دیگری برای تشدید این وضعیت نامناسب است. در زیستگاه‌های مناسب تخم ریزی اگر ماسه‌ها وجود نداشته باشند، تخم ریزی صورت نمی‌گیرد.

خسروی در پایان گفت: همچنین ورود پساب‌های خانگی کشاورزی و صنعتی نیز مزید بر علت شده تا عملا محیط برای زندگی این موجودات نامناسب شود. این عوامل همه و همه در کنار هم دست به دست هم داده‌اند تا حتی زیست معمولی این موجودات نیز با مشکل مواجه شود.