آخرین سنگر تاب‌آوری ایران در برابر خشکسالی
مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی گوهرریز جوپار کرمان، با انتقاد از نگاه نادرست به نظام قنات، گفت: در حال حاضر، نزدیک به یک میلیون حلقه چاه در ایران حفر شده است، در حالی که قنات‌ها که حدود ۴۰ هزار رشته هستند، هزینه کمتری دارند و فشار کمتری به منابع زیرزمینی وارد می‌کنند و تنها راه واقعی عبور ایران از بحران‌های آبی و زیست‌محیطی، بازگشت به همین سازوکار کهن و بومی است؛ سامانه‌ای که قرن‌ها با اتکا به دانش محلی، بی‌صدا اما پیوسته، زندگی را در دل فلات خشک ایران جاری کرده است.
بخش‌های گسترده‌ای از کشور در حالی با بحران کم‌آبی و خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کند، که قنات‌ها، این شاهکارهای مهندسی ایران کهن، همچنان در بسیاری از مناطق نقش محوری در تأمین آب ایفا می‌کنند. با این حال، بی‌توجهی به قنات‌ها، تخریب بافت‌های تاریخی، ساخت‌وساز بی‌رویه و ضعف در مدیریت منابع آبی، زنگ خطر فروپاشی این اکولوژیکی را به‌صدا درآورده است. آن هم در شرایطی که ایران در سال ۱۳۹۵ (۲۰۱۶) ۱۱ قنات را در پرونده‌ای به نام «قنات‌های ایرانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کرد و براین اساس ملزم به نگهداری از آن است.
قنات گوهرریز جوپار کرمان، یکی از رشته قنات‌های ثبت‌شدۀ ایران در یونسکو است، که امین ماهانی، مدیر پایگاه جهانی این قنات در گفت‌وگو با ایسنا از وضعیت آن و دیگر قنات‌های منطقه کرمان سخن گفت.
او با تشریح ساختار اجتماعی و تاریخی این نظام آبرسانی، هشدار داد که «ما نه با کمبود آب، بلکه با بحران مدیریت و بی‌توجهی به میراث کهن ایران روبه‌رو هستیم.»
مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی گوهرریز جوپار، درباره وضعیت این قنات با حدود ۶٠٠ سال قدمت، به ایسنا گفت: نگاه نادرست نسبت به قنات‌ها در جامعه رایج شده است. تنها شیوه بومی، سنتی و قابل‌اتکای ایرانیان برای عبور از بحران‌هایی همچون خشکسالی و تغییرات اقلیمی، همین سیستم قنات است. ما از اواخر هزاره دوم میلادی تاکنون، هیچ شیوه‌ای جز قنات در فلات ایران نداشته‌ایم که توان تاب‌آوری زیستی در چنین شرایطی را داشته باشد. در ادبیات قنات‌داری ایران، قنات خشک نمی‌شود مگر آن‌که مالکان یا ذی‌نفعان آن را رها کرده باشند؛ یعنی تا زمانی که ذی‌نفعی وجود دارد که قنات را احیا و نگهداری کند، این سیستم پایدار باقی خواهد ماند. قنات مانند کودکی است که نحوه رفتار شما با او تعیین می‌کند چقدر در طول عمرش به شما خدمت کند.
او ادامه داد: برای درک بهتر این موضوع، بد نیست بدانید جوان‌ترین قنات در فلات ایران حدود ۱۴۵ سال قدمت دارد و برخی دیگر از آن‌ها، بر اساس اسناد و مکتوبات از اواخر هزاره دوم میلاد، خدمات آبرسانی ارائه می‌دهند. در برخی دوره‌ها، به‌ویژه در دوره قاجار، قنوات تاریخی کرمان که از محدوده ماهان به شهر کرمان جریان داشتند، در اثر اقدامات برخی حکام از جمله در دوران قاجار و آقامحمدخان قاجار کور و یا تخریب شدند. بعدها پسرعموی او، ابراهیم خان ظهیرالدوله که به حکومت رسید، این قنوات را دوباره احیا کرد و امروز نیز دارای آب هستند. بنابراین، در شهر کرمان ما گزارشی از خشک شدن قنات نداریم، مگر آن‌که بهره‌برداری یا رسیدگی به آن انجام نشده باشد.
ماهانی اضافه کرد: در مورد قنات ثبت جهانی‌شده در منطقه کرمان، طبق بیلان ۳۰ ساله‌ای که در اختیار داریم، میزان آبدهی آن بین ۲۴۰ تا ۶۰ لیتر بر ثانیه در نوسان بوده است. در حال حاضر این قنات ۹۵ لیتر بر ثانیه آبدهی دارد.
او درباره اقداماتی که برای حفاظت از این قنات انجام می‌شود و میزان بودجۀ نگهداری آن گفت: پیش از هر چیز باید گفت که قنات‌ها یک ساختار اجتماعی هستند؛ یعنی مجموعه‌ای از ذی‌نفعان مستقیم از آن بهره‌برداری می‌کنند. قنات ما نیز از همین قاعده پیروی می‌کند. شورای قنات تشکیل می‌شود، منابع مالی از طریق ذی‌نفعان جمع‌آوری می‌شود و عملیات لایروبی صورت می‌گیرد. در موارد اضطراری مانند زلزله یا سیلاب، عملیات لایروبی به‌صورت فوق‌العاده انجام می‌شود. در شرایط عادی، این لایروبی تقریباً هر یک سال و نیم یک‌بار انجام می‌گیرد. همیشه فردی به نام مقنی در قنات در حال فعالیت است تا رسوبات جابه‌جا شوند و فرآیند چرخ‌زنی و لایروبی به‌طور مستمر انجام گیرد.
او افزود: در سطح کلان، نگهداری قنوات بر عهده جهاد کشاورزی است. این نهاد با استفاده از اعتبارات تخصیص‌یافته و مشارکت ذی‌نفعان، عملیات مرمت و احیا را انجام می‌دهد. در حوزه قنات ثبت جهانی، ما برای نخستین بار پس از ثبت آن، عملیات تکمیل «پای‌آب» را به‌صورت سالانه انجام می‌دهیم. این پای‌آب از ابتدا تا سطح تکمیل شده و در حال حاضر مسیر پیاده‌راه آن نیز با اعتبار مصوب در حال اجراست.
مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی گوهر ریز جوپار اضافه کرد: اعتبارات از سوی وزارت میراث فرهنگی تأمین می‌شود. بخشی از این بودجه‌ها استانی و شهرستانی‌اند و در مواردی هم به‌صورت ملی تخصیص می‌یابند. سال گذشته ما بخشی از بافت تاریخی شهر جوپار حدود ٣٠درصد را مرمت کردیم. کار را از منظر قنات آغاز کردیم، دیواره‌های کاه‌گلی مرمت شد و برخی نقاط شمشه‌گیری شدند. بخشی هم توسط شهرداری انجام می‌شود، اراضی کشاورزی ۳۰۰ هکتاری شهر جوپار که در حوضه آبریز قنات گوهری قرار دارند، به‌واسطه همین قنات‌ها آبیاری می‌شوند و احیای این آبریزها توسط شهرداری انجام می‌شود.
ماهانی با بیان اینکه مشکل اصلی ما، کمبود اعتبار است، اظهار کرد: اگر مثلاً ۱۰ میلیارد تومان اعتبار داشته باشیم، کارها به‌شکل ملموس‌تری پیش می‌رود. ولی اگر این عدد دو میلیارد تومان باشد، طبیعتاً با توجه به تورم و گرانی موجود، پیشرفت پروژه‌ها کندتر خواهد بود. از زمان تأسیس پایگاه، حریم و عرصه قنات به‌طور دقیق مشخص شده، لایروبی در دو نوبت انجام گرفته و تکمیل پایاب نیز در حال پیگیری است.
او گفت: وقتی صحبت از ثبت جهانی یک قنات می‌شود، ما صرفاً با یک رشته آب مواجه نیستیم، بلکه با یک اجتماع انسانی و با یک اکوسیستم فرهنگی و تاریخی طرف هستیم. مانند جنگل‌های هیرکانی که تمام پوشش گیاهی‌اش بخشی از میراث طبیعی محسوب می‌شود، در مورد قنات نیز چنین رویکردی برقرار است.
مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی گوهر ریز جوپار ادامه داد: قنات دو بخش عمده دارد؛ بخشی از آن مربوط به سازه و خط آب است که از مادرچاه آغاز می‌شود و تا مظهر قنات امتداد دارد. این نخستین بخش است. بخش دوم از مظهر قنات شروع می‌شود تا جایی که به‌اصطلاح ظرفیت آبی آن قنات به بهره‌برداری می‌رسد. در مورد قناتی که در اختیار داریم، باید عرض کنم که ما در مسیر آن، شش مخزن داریم که هر کدام به محله‌ای متصل‌اند. در نقطه‌ای به نام «مقسوم دیوانه» آب قنات جمع‌آوری شده و از آن‌جا به سمت اراضی کشاورزی هدایت می‌شود. قنات، نقطه‌ای دارد به‌نام مادرچاه که آغاز راه است و سپس نقطه‌ای دیگر به‌نام محل تقسیم، یا همان «مقسوم» که در آن، آب به دیگر بخش‌ها تقسیم می‌شود. در طول تاریخ، این مسیر به‌تدریج بافت پیرامونی خود را شکل داده است. ابتدا باغات به‌سبب دسترسی مستقیم به آب پدید آمده‌اند، سپس بافت مسکونی در جوار آن‌ها ایجاد شده است. در امتداد همین مسیر، کوچه‌ها، محله‌ها، حمام‌ها و مساجد تاریخی شکل گرفته‌اند.
آخرین سنگر تاب‌آوری ایران در برابر خشکسالی
ماهانی گفت: ما در همین بافت تاریخی جوپار، خانه‌های تاریخی را ثبت ملی کرده‌ایم. مساجد تاریخی نیز ثبت ملی شده‌اند. در همین محدوده، یک امامزاده وجود دارد که آثار آن به دوره صفوی بازمی‌گردد و همچنان به‌صورت دوره‌ای مورد مرمت و نگهداری قرار می‌گیرد. در سال جاری، بر اساس وظایف قانونی، بررسی و شناسایی دشت ماهان را آغاز کردیم. این کار را شخصاً به‌عنوان باستان‌شناس انجام دادم. غیر از خود قنات، مناطق همجوار آن نظیر شهر ماهان، مهی‌آباد و روستاهای اطراف نیز مورد مطالعه قرار گرفتند. همان‌طور که اشاره شد، خط آبرسانی این قنوات و مقسوم‌های آن، بخش عمده‌ای از بافت منطقه را شکل داده‌اند. وقتی ما با یک مقسوم تاریخی ۵۰۰ ساله مواجه هستیم، در واقع با یک بافت ۵۰۰ ساله طرفیم و کنش‌های اجتماعی خاص خود را ایجاد کرده است.
او افزود: به‌عنوان مثال، ما مراسمی داریم در همین ایام محرم به‌نام «آب‌آش». این عنوان حتی در اسناد تاریخی نیز آمده است. در مورد این آیین، پژوهش بسیار ارزنده‌ای در حوزه مردم‌نگاری صورت گرفته که اگر بودجه آن تأمین شود می‌توانیم هم نمایشگاه مناسبی برپا کنیم و هم این مجموعه را در قالب آلبوم یا کتابی مفصل منتشر کنیم. در مجموع، در این حوزه ما فعالیت‌های پژوهشی متعددی داشته‌ایم، از مردم‌نگاری گرفته تا باستان‌شناسی، قنات‌شناسی و بررسی ارتباط بین روان‌آب‌ها و قنات و جوامع بومی.
ماهانی درباره تاثیر قنات‌ها در شرایط خشکسالی و بحران کم‌آبی توضیح داد: در فلات ایران، به‌جز مناطق شمالی و حاشیه خلیج فارس که البته در همان حاشیه جنوبی کشور نیز هنوز از قنات استفاده می‌شود، در سایر مناطق به‌ویژه فلات مرکزی، تنها راه برون‌رفت از بحران کم‌آبی، حفظ و احیای قنات‌هاست. در مناطقی مانند یزد، اصفهان، کرمان، جنوب خراسان، سیستان و بلوچستان، چاره‌ای جز حفظ قنوات وجود ندارد. باور کنید که ما آب داریم، همین امروز هم آب وجود دارد، اما آن‌چه نداریم مدیریت صحیح منابع آبی است.
او تاکید کرد: قنات تنها سامانه‌ای است که از دوران ساسانی و حتی پیش از آن، با یک نظم دقیق در نظام آبیاری کشور ما وجود داشته است. من پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود را در زمینه نظام آبیاری نوشته‌ام و این نکات را با پشتوانه علمی می‌گویم. قدیمی‌ترین اسناد مربوط به خانواده‌های زرتشتی در کرمان و یزد هستند. بسیاری از موقوفات متعلق به این خاندان‌ها بوده و بعدها در دوران اسلامی نیز موقوفه به‌عنوان صفتی پسندیده پذیرفته شده است. اسناد وقفی فراوانی در کرمان وجود دارند که نشان می‌دهند قنات‌ها از دیرباز بر پایه ساختارهای اجتماعی و مذهبی اداره می‌شده‌اند. اگر بخواهم مثالی ملموس بزنم، کافی است به یک شرکت تعاونی نگاه کنید، قنات هم دقیقاً به همان صورت اداره می‌شود.
ماهانی ادامه داد: در سیستم قنات، هیأت‌مدیره‌ای وجود دارد، یک مقنی، یک میراب و فردی به‌نام «زیم» که به‌نوعی سرپرست کارگران و دهقانان است. در عربی به او «زعیم» می‌گویند، اما در ادبیات فارسی کهن، «زیم» عنوان رایج‌تری بوده است. این فرد در واقع بزرگ طایفه یا خانواده‌های کشاورز است، کسی که دانش کشاورزی را به‌درستی می‌داند و به‌کار می‌گیرد. آب در این ساختار به نسبت سهم هر فرد از قنات تقسیم می‌شود. این تقسیم در نقطه‌ای به‌نام «مقسم» صورت می‌گیرد، جایی که مدار گردش آب مشخص می‌شود و هر ذی‌نفع به‌نسبت سهم خود از آب بهره‌مند می‌شود.
مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی گوهر ریز جوپار اظهار کرد: هیچ ساختار و نظام دیگری به اندازه قنات در مدیریت منابع آبی در ایران موفق نبوده است. واقعیت این است که قنات تنها سازوکار بازمانده از ساختارهای مهندسی و زیستی ایران باستان است که تا به امروز توانسته دوام بیاورد و این تنها راه ماست، قنات.
او توضیح داد: از نظر علمی باید گفت که جمعیت، زیست‌بوم و منابع آبی یک مثلث پایداری را شکل می‌دهند. اگر یکی از این مؤلفه‌ها دچار نوسان شود، کل تعادل به‌هم می‌ریزد. مثلاً اگر جمعیت افزایش یابد، فشار بیشتری بر منابع طبیعی وارد خواهد آمد. در سال ۱۳۱۰، جمعیت ایران حدود ۱۳ میلیون نفر بود و سطح بهره‌برداری از منابع کشاورزی و دامداری هم متناسب با آن کنترل شده بود. اما از دهه ۱۳۰۰ به این‌سو، با تحولات اقتصادی و دیگر تحولات از جمله اصلاحات ارضی و انقلاب، ساختار بهره‌برداری از منابع به‌طور اساسی تغییر کرد. در دهه ۶۰ با رشد جمعیت، توسعه سطح زیرکشت و عدم بهره‌برداری درسا از اراضی، فشار بر منابع آبی بیشتر شد و تعادل طبیعی بر هم خورد.
ماهانی اضافه کرد: در حال حاضر، نزدیک به یک میلیون حلقه چاه در ایران حفر شده است، در حالی که قنات‌ها که حدود ۴۰ هزار رشته هستند، هزینه کمتری دارند و فشار کمتری به منابع زیرزمینی وارد می‌کنند. به‌عنوان نمونه، اگر بخواهیم یک قنات با طول چهار کیلومتر را مرمت و بازسازی کنیم، هزینه آن بسیار کمتر از یک چاه عمیق خواهد بود که سالانه بیش از ۸۰۰ میلیون تومان فقط هزینه برق و نگهداری دارد.
او گفت: متاسفانه در مناطقی مانند کرمان، ساختار سنتی زندگی مردم به‌هم خورده است. ما مردمی را که به‌صورت کوچ‌نشین زندگی می‌کردند و ساختار زندگی‌شان بر اساس حرکت فصلی، دامپروری و کپرنشینی بود، یکجانشین کردیم. در نتیجه، وقتی باران موسمی در مردادماه رخ می‌دهد، به‌جای استفاده مفید، سیلاب وارد خانه‌ها شده و موجب تخریب می‌شود. زمین‌های کشاورزی خشک می‌مانند، مردم به مشاغل کاذب روی می‌آورند و در کنار آن، قاچاق سوخت، انسان و کالا شکل می‌گیرد.
مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی گوهر ریز جوپار با اشاره به اینکه سازماندهی سنتی از بین رفته است، افزود: به‌عنوان نمونه، هندوانه‌ای که در منطقه ما تولید می‌شود و لیتری چندین هزار تومان آب مصرف می‌کند، در کنار زمین با قیمت بسیار ناچیزی فروخته می‌شود، در حالی که در تهران چندین برابر قیمت‌گذاری می‌شود. آیا این نظام تولید و توزیع، عقلانی است؟ بخشی از این مسائل، سیاسی نیز هستند. مثلاً نگاه به افزایش جمعیت برای ایجاد برتری نسبت به کشورهای همجوار، بدون توجه به ظرفیت‌های اکولوژیکی منطقه، منجر به بحران‌های پنهان می‌شود.
ماهانی گفت: در حال حاضر، اتباع بیگانه نیز چند برابر سهم جمعیتی‌شان از منابع یارانه‌ای و آرد استفاده می‌کنند. در شهری مانند ماهان، که ظرفیت زیستی آن ۱۵ هزار نفر است، ما با جمعیتی نزدیک به ۳۰ هزار نفر مواجهیم. در حالی که برخی می‌خواهند این رقم را به ۵۰ هزار نفر برسانند. چنین افزایشی بدون در نظر گرفتن تاب‌آوری زیست‌محیطی منجر به فروپاشی اکولوژیکی می‌شود. الگوهای سنتی تاب‌آوری رعایت نمی‌شوند. در نتیجه نه‌تنها سطح زندگی بهبود نمی‌یابد، بلکه ما در حال تولید بیابان هستیم.
مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی گوهر ریز جوپار اظهار کرد: ما با ساخت‌وساز بی‌رویه، تخریب بافت تاریخی و از بین بردن باغات سنتی، منابع حیاتی خود را نابود می‌کنیم و در حال بیابان‌سازی هستیم. برخی از این باغات بیش از ۱۳۰۰ سال قدمت دارند و از دوران انوشیروان ساسانی تاکنون در حال تولید و بهره‌برداری کشاورزی هستند. این باغات، سند دارند و غیرقابل انکارند. قنات «سروتمین» که ۱۸۰۰ سال قدمت دارد، هنوز هم دشت کرمان و دشت ماهان را آبیاری می‌کند. فقط مجموعه وقفی شاه نعمت‌الله که مربوط به ۶۰۰ سال پیش است، ۴۰۰ هکتار اراضی کشاورزی دارد. ما در حال تخریب همه این‌ها هستیم، در حالی که پایگاه‌های میراث جهانی همه این موارد را گزارش می‌دهد، با این حال، هیچ‌کس پاسخگو نیست.
ماهانی در پایان این اظهارات تاکید کرد: دو چیز در کشور ما مورد بی‌توجهی قرار گرفته است، آموزش و پرورش و میراث فرهنگی.
