خبر‌های بی‌اعتبار، بیننده بیشتری در تلگرام دارد

خبرگزاری ایرنا:«اعتبار منبع در رسانه‌های اجتماعی؛ مطالعه موردی کانال‏های خبری تلگرام»، عنوان رساله دکتری، قادر باستانی است که جلسه دفاع از آن در دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال برگزار شد.

این پژوهش دانشگاهی نشان داد کانال های خبری فارسی زبان که در پیام رسان تلگرام فعالیت می کنند و اعتبار منبع ضعیفی دارند و اخبار جعلی و کم اعتبار منتشر می کنند، نسبت به کانال های معتبر، بیینده بیشتری به خود جذب کرده اند. همچنین نتایج قابل تاملی از جمله درباره پیشی گرفتن سیلبریتی‌ها از سیاستمداران در خبرسازی و حضور جدی در عرصه اطلاع رسانی و یا نقش تاثیرگذار ابرکاربران در تولید اخبار ملی و بین‏ المللی ارائه داد.

باستانی در مورد این پژوهش به ایرناپلاس می‌گوید: موضوعی که من به آن پرداخته ام این است که وضعیت اعتبار اخبار در کانال‌های خبری تلگرام چگونه است. چون تلگرام کاملا فضای خبری کشور را احاطه کرده و برخی کانال‌هایی به وجود آمده بود که بیش از ۳ میلیون عضو داشت.

وی ادامه داد: این در تاریخ رسانه‌ای کشور بی‌نظیر است که بدون مجوز از دولت، بدون اینکه اصحاب قدرت و ثروت در آن دخالتی داشته باشند، افراد می‌توانستند رسانه‌ای را تاسیس و چنین شرایطی را ایجاد کنند.

«من یک سری از کانال‌ها مانند بی بی سی فارسی، خبرگزاری فارس، باشگاه خبرنگاران، آمدنیوز و آخرین خبر را به عنوان نمونه مورد مطالعه قرار دادم. این‌ها واریانس بالایی با یکدیگر داشتند و بررسی آن‌ها نتیجه خوبی در اختیار من گذاشت.»

حجم خبر در حال کاهش است

وی در مورد جزئیات این پژوهش گفت: 3 هزار و ۱۶۰ پست خبری را به شکل علمی از میان اخبار این کانال‌ها انتخاب کردم و از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار دادم. در بررسی به این نکات رسیدم که حجم اخبار ما به شدت در حال کاهش است و اسم آن را زوال متن و برجسته شدن تیتر گذاشته‌ام. یعنی مردم دیگر متن اخبار را نمی‌خوانند بلکه آن را اصطلاحا «اسکن» می‌کنند و فقط تیتر‌ها را می‌بینند.

به گفته باستانی این یک پدیده جدید است چون وقتی این اتقاق بیفتد، خبر دیگر خبر کاملی نیست و شما مجبورید عناصر خبری را حذف کنید تا به اندازه تیتر از آن استخراج شود. بنابراین عنصر چرا و چگونه به شدت کاهش یافته است و از همین رو خواننده امروزی نمی‌تواند دلیل و چگونه یک خبر را بفهمند.

این پژوهش‌گر می‌گوید: نکته جالب دیگر اینکه در بررسی تعداد دیده شدن (سین شدن) این ۳ هزار و ۱۶۰ پست خبری متوجه شدم هرچه اعتبار اخبار این کانال‌ها کمتر است (یعنی صحت ندارد، محل تردید است، سوگیری دارد، تعدد گفتمانی در آن نیست و...) بیشتر دیده می‌شود.

کانال‌هایی با اعتبار کمتر عضو بیشتری دارند

وی با بیان اینکه کانال‌هایی که از نظر این متغیر‌ها اعتبار کمتری دارند، بیشتر از بقیه عضو پیدا کرده‌اند تصریح کرد: البته مشخص است که بسیاری از افراد لزوما طرفدار و همسو با یک کانال نیستند، بلکه می‌خواهند ببینند چه خبر است.

باستانی توضیح می‌دهد: وقتی کانالی ۵۰۰ هزار نفر مخاطب دارد اگر ۳۰ درصد اعضا خبری را ببینند یعنی این خبر دیده شده است، حالا وقتی خبری از این کانال ۶۰۰ هزار بار دیده شده یعنی بازنشر هم شده و بیشتر دیده شده است.

سرمایه اجتماعی را سوزانده‌ایم

وی متذکر شد: نتیجه‌ای که به آن دست یافته‌ام این است که این پدیده، ارتباط زیادی با خبر و علم ارتباطات ندارد و بیشتر یک پدیده اجتماعی و مربوط به این موضوع است که ما سرمایه اجتماعی و اعتماد را در طول سال‌های اخیر به طرق مختلف سوزانده‌ایم. این فقدان و کمبود سرمایه اجتماعی باعث شده که مخاطبین و مردم ما علاقه داشته باشند که بیشتر اخبار منفی و بی اعتبار را دنبال کنند.

این پژوهشگر در دفاع از رساله خود بیان کرد: طبق یافته‌های تحقیق، اثرگذاری خارج از قاعده سلبریتی‌‏ها و اَبَرکاربران بر فضای خبری، به طور مشخص و ملموس در تحلیل محتوا دیده شد. تغییری که در ارزش ‏های خبری به وجود آمده و ارزش شهرت را بالاکشیده و در عنصر «که»، وجود درصد بالایی افراد معروف هنرمند و ورزشکار، نشان دهنده تحولی است که در رسانه‏های جدید به وقوع پیوسته و سمت و سوی اخبار را تغییر داده است. تحلیل‏ محتوا نشان داد، بخش اعظم اخبار به سمت فشردگی پیش رفته که این امر، زوال متن و اهمیت تیتر را هویدا می‏ سازد.

باستانی با بیان اینکه طبق یافته ‏های تحلیل محتوا، بیشترین حجم اخبار کانال‌های تلگرامی را خبر‌های ورزشی، فرهنگی و سرگرمی تشکیل می‏ دهد، خاطرنشان کرد: از جمله یافته ‏های مهم پژوهش این است که 36.2 درصد اخبار، فاقد منبع هستند،. 30.3 درصد اخبار بررسی شده، لحن انتقادی دارد. فقط 19.9 درصد اخبار، بار معنایی مثبت دارد؛ 35.5 درصد منفی و 44.7 درصد خنثی است. در 20.8 درصد اخبار، از استراتژی بزرگ‌نمایی استفاده شده، 23.7 درصد اخبار، سیاه‏‌نمایی دارد و در کل 26.5 درصد اخبار، ساختار ایدئولوژیک داشته و صرفاً 50 درصد اخبار، ساختار حرفه ‏ای دارند.

این پژوهشگر با بیان اینکه تغییر «عصر اطلاعات» به «عصر اعتبار»، تغییری است که انسان باید در برابر اخبار دروغین، اطلاعات غلط و روش‌های مختلف نشر اکاذیب، توانمند شود، تصریح کرد: شهروندی که در عصر دیجیتال به رشد و بلوغ رسیده است، نباید صرفاً در جستجوی «صحت» اخبار باشد، بلکه باید بتواند با پیگیری منابع اخبار و اطلاعات، اعتبارشان را ارزیابی کند. همچنین بتواند اهداف پخش‌کنندگان اطلاعات را ارزیابی کند و از برنامه‌ها و مقاصد افرادی که به این اطلاعات اعتبار می‌بخشند، آگاهی کسب کند.

وی افزود: پس هرگاه که می‌خواهیم اطلاعات و اخباری را باور کنیم یا مردود بشماریم، باید از خود بپرسیم: منبع این اطلاعات چیست؟ آیا این منبع معتبر است؟ چه مراجعی به آن‌ها اعتماد دارند؟ به چه دلیل باید به این مراجع اعتماد کنم؟ چنین سؤالاتی به ما کمک خواهند کرد تا با واقعیت در تماس باشیم و پرسیدن این سؤالات، بهتر از این است که منابع را به‌طور مستقیم بررسی کنیم تا از صحت اطلاعات اطمینان حاصل کنیم.

باستانی اظهار داشت: اخبار ساختگی، عمداً مخاطب را گمراه می‏‌کند و فریب می‌‏دهد. در خبر ساختگی، غالبا تیتر‌های چشم‌‏نواز یا گزارش‏‌های خبری کاملاً جعلی به کار می‏‌گیرند تا خوانندگان مطلب را افزایش دهند، تعداد اشتراک‌‏گذاری آنلاین را بالا ببرند و میزان کلیک مطلب در اینترنت را بیشتر کنند. در مورد آخری، خبر را به شکل مطالب «محرک کلیک» درمی‏‌آورند که فارغ از درستی خبر، سود تبلیغاتی از این فعالیت ببرند. همچنین اخبار جعلی، پوشش رسانه‌های جدی را تضعیف و پوشش خبر‌های مهم را برای روزنامه‌نگاران مشکل می‌کند.

این پژوهشگر در پایان دفاع خود اظهار داشت: طبق یافته‏‌های این پژوهش، برخی رسانه‌‏های نامعتبر، علیرغم آمار بالای انتشار اخبار ناصحیح، دارای دنبال‏ کننده و مخاطبان زیاد و نرخ بازنشر بالایی هستند. برای انتشار یک محتوای ساختگی، نیاز به آماده‌بودن فضای اجتماعی در جامعه، برای دریافت این‌گونه اخبار وجود دارد.

سیاست رسانه ‏ای در کشور، به‌ویژه نحوه فعالیت خبری سازمان صداوسیما و محدودیت‌های رسانه‌های بزرگ و رسمی، به نحوی است که مردم برای شنیدن اخبار ساختگی، آمادگی خوبی دارند؛ این مشکل با توسعه رسانه‌های موبایلی دو چندان شده است. متولیان امر لازم است، جوانب جامعه ‏شناختی، روان‏شناختی و ارتباطی این معضل را به‌درستی کاوش و برنامه ‏ریزی کنند. هرگونه تعلل و سهل‌انگاری در این امر، آسیب‌‏های جدی به فرهنگ عمومی، رسانه‌ها و البته عامه مردم وارد خواهد کرد.

پس از پایان دفاع قادر باستانی از رساله اعتبار منبع در رسانه‌های اجتماعی، اعضای جلسه دفاع شامل دکتر اکبر نصراللهی، دکتر هادی خانیکی، دکتر اسماعیل سعدی پور، دکتر محمدرضا رسولی، دکتر داود نعمتی انارکی و دکتر سیدعلی رحمان زاده، وارد شور شدند و برای این رساله، نمره عالی منظور کردند.