مبنای پیشنهاد «رادیان» و «تلویزان»

فرهیختگان نوشت: «... ما می‌توانستیم مثلا همین‌طور عرب‌ها وقتی که تلویزیون آمد، به آن گفتند «تِلْفاز» -تلفاز یک ساخت لغت عربی است؛ ([مثل] مرحاض؛ تلفاز)- بگوییم «تلویزان» که یک شکل فارسی دارد. ما اصلا در فارسی کلمه‌ای شبیه رادیو نداریم، مگر حالا ممکن است به‌ندرت چیزی پیدا شود؛ چه اشکال داشت که ما رادیو را می‌گفتیم «رادیان» تا می‌شد فارسی؛ اشکالی هم نداشت؛ این کار را هم نکردیم» این جملات را رهبر انقلاب اردیبهشت امسال در دیدار با شاعران گفتند و پس از آن در فضای مجازی این واژه‌ها دست به دست شد و طنازی‌هایی نیز حول این موضوع شکل گرفت.

البته این دفعه اولی نیست که رهبر انقلاب این واژه‌ها را پیشنهاد می‌دهند. ایشان دی‌ماه ۱۳۷۴ و در دیدار با شرکت‌کنندگان در نخستین مجمع بین‌المللی استادان زبان فارسی چنین گفته بودند: «چه اشکالی دارد ما چیزی مثل «تعریب پارسی‌گری» داشته باشیم و لغت را با پارسی‌گری، «پارسی‌گونه» کنیم.

یعنی اوزان و هنجار و کلمات را که در فارسی زیاد به کار می‌رود، در نظر بگیریم و آن را به جای کلمه فرنگی بیاوریم. مثلا به جای «رادیو» از کلمه فارسی «رادیان» استفاده کنیم. یا مثلا از کلمه «تلویزان» که یک هنجار فارسی است به‌جای «تلویزیون» استفاده کنیم. اگر کسی بگوید: «من به تلویزان نگاه می‌کردم»، این خیلی فارسی‌تر از این است که بگوید: «من به تلویزیون نگاه می‌کردم».

اگر ما این کار را بکنیم، مانعی ندارد.» البته در فاصله 24 ساله این دو پیشنهاد، هیچ‌گاه فرهنگستان زبان، این دو واژه را پیشنهاد نداد. با این‌همه فرهنگستان در این مدت واژه‌هایی را به مردم پیشنهاد داد که بیشتر اسباب تفریح و سرگرمی‌شان شد تا حفظ زبان فارسی. در این مجال به تاریخ واژه‌سازی و امکانات آن در زبان فارسی نگاهی داریم.

سابقه فرهنگستان زبان فارسی

در کتاب‌های تاریخ زبان‌شناسی آمده است در گذشته زبان عربی برای بخش بزرگی از مردم ایران، نقش زبان فرادست را داشته و از همین رو، به‌ویژه برخی از سرآمدان و نویسندگان خودباخته ایرانی، می‌کوشیدند تا آنجا که می‌شود در نوشتن و گفتن به‌جای واژه‌های فارسی از واژه‌های عربی بهره ببرند. این خودکم‌بینی هویتی و فرهنگی در پهنه زبان، نتیجه فاجعه‌باری به همراه داشت.

دکتر حسابی و واژه‌سازی

پروفسور حسابی را فیزیکدان می‌دانند، اما جالب است که ایشان علاوه‌بر تحصیل در رشته فیزیک، در رشته زبان و ادبیات فارسی هم تحصیل کرده و به‌نوعی صاحب‌نظر بودند. ایشان در مقاله خود تحت‌عنوان «توانایی زبان فارسی در معادل‌سازی» که در آن به مقایسه توان واژه‌سازی در زبان فارسی و عربی می‌پردازد، می‌گیرد.

دوردیس به‌جای تلویزیون

حسین وحیدی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی که کتاب‌های مختلفی در حوزه زبان‌شناسی و اقتصاد منتشر کرده است درباره واژه‌سازی در زبان فارسی و مشخصا واژه تلویزیون البته پیشنهاد دیگری دارد. او در سخنرانی سال 81 گفته است: «برگردیم به زبان فارسی. امروزه ما به‌ناچار باید دانش جهان امروز را بیاموزیم پس یا دربرابر هر واژه‌ای که به‌کار می‌بریم باید از گنجینه بزرگ زبان و ادب پارسی بهره بگیریم و واژه‌ای فارسی بسازیم تا واژگان و زبان دانشی خود را بگسترانیم یا اینکه مانند کاری که امروز می‌کنیم، واژه بیگانه را بگیریم و همان را به‌کار ببریم.

نمونه‌ای برایتان می‌گویم. تلویزیون دستگاهی است که در هر خانه‌ای یافت می‌شود. ما دو کار می‌توانیم بکنیم، یا می‌توانیم بگوییم تلویزیون که می‌گوییم، بدون اینکه معنی آن را بدانیم. امروزه به‌جای تلویزیون می‌گویند: سیما. سیما یعنی چهره. در تلویزیون تکه‌ای از فلسطین را نشان می‌دهند و زیرش می‌نویسند سیمای جمهوری اسلامی ایران. یعنی چه؟ یعنی چهره جمهوری اسلامی ایران، در صورتی که این درست نیست، چه‌کار باید کرد؟ باید ببینیم فرهنگستان‌های اروپا چه‌کار کردند که زبان‌شان به این پایه‌ از نیرومندی رسیده‌است. ما هم باید همان کار را انجام دهیم.

فرهنگستان چه می‌گوید؟

با تمام حرف‌هایی که گفته شد، اما گزینش معادل‌های فارسی اصطلاحات بیگانه‌، طبق بند 2 و 3 ماده 2 اساسنامه‌، یکی از وظایف فرهنگستان زبان و ادب فارسی است‌، اصلی که در ادامه می‌آید به‌عنوان یک قاعده از سوی فرهنگستان به‌عنوان اصولی که گروه‌های واژه‌گزینی موظف به رعایت آن هستند، تصویب شده است.

«اصل 8؛ یافتن معادل برای آن دسته از واژه‌های بیگانه که جنبه جهانی و بین‌المللی یافته‌اند ضروری نیست‌.»

بعضی از واژه‌های بیگانه رایج در زبان فارسی جنبه جهانی دارند و معادل‌گزینی برای آنها ضرورت ندارد.

علاوه‌براین واژه‌های بین‌المللی یا تقریبا بین‌المللی که معادل‌گزینی برای آنها ضرورت ندارد، واژه‌های بیگانه دیگری هم یافت می‌شود که در زبان فارسی به‌صورت وسیع،‌ وارد اسناد و اوراق حقوقی عموم مردم شده و تغییر آنها کاری دشوار و زحمت‌افزاست‌. کلمه «پلاک‌» در مفهوم پلاک ثبتی، که در کلیه اسناد مالکیت زمین و ساختمان به‌کار رفته‌، از این‌قبیل است‌. از معادل‌یابی برای این قبیل واژه‌ها نیز احتراز می‌شود.

گفتنی است که در بسیاری از موارد، تلفظ کلمات بیگانه پذیرفته‌شده در زبان فارسی، با تلفظ آن در زبان اصلی متفاوت است و این تفاوت تلفظ درصورتی‌که برای مطابقت با طبیعت آوایی زبان فارسی پدید آمده ‌باشد -که معمولا چنین است- نه‌تنها غلط نیست‌، بلکه از جهت حفظ خصوصیات آوایی زبان فارسی مفید و منطقی است‌. برای مثال‌، دلیل اینکه کلمات فرانسه «luster» و «timbre» در فارسی «لوستر» و «تمر» تلفظ می‌شود این است که آوردن سه صامت متوالی (mbr, str) در یک هجا، خلاف الگوی هجایی زبان فارسی است و فارسی‌زبانان به صرافت طبع‌ خود، این‌گونه دخل‌وتصرف‌ها را در تلفظ این کلمات کرده‌اند.»

شاید با خواندن این اصل متوجه بشویم که چرا در روز دیدار رهبری با شاعران، مخاطب صحبت‌های ایشان درباره زبان فارسی، وزارت ارشاد و حوزه هنری بود، آن‌هم در حضور رئیس فرهنگستان زبان و ادب پارسی.