مروری بر سرگذشت باغ‌های زیبای ایرانی

سرزمین ما از گذشته تا به امروز هویت ویژه خود را همچنان حفظ کرده و هرگز آن را به وادی فراموشی نسپرده است. شاید همین امر است که یاد ایران و ایرانی را در ذهن جهانیان ماندگار کرده است. یکی از المان‌های هویتی ایرانی باغ ایرانی است. باغ ایرانی یا باغ‌سرا، باغ‌هایی هستند که ساخت آنها عمدتاً در فلات ایران و مناطق پیرامونی متأثر از فرهنگ آن رواج داشته است.

این باغ‌ها ۳ ویژگی منحصر به فرد دارند که یکی از آن‌ها قرارگیری باغ‌ها در مسیر عبور جوی آب است مثلا باغ ملی گناباد در مسیر قنات علی‌آباد قرار گرفته است. این باغ همانطور که از نامش مشخص است در شهر گناباد واقع شده و هم‌اکنون به عنوان بوستان باغ ملی در میدان غدیر این شهر قرار گرفته است.

شهر گناباد در جنوب استان خراسان رضوی قرار گرفته و عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان را در خودش جای داده است. این قنات از دوره هخامنشیان برای ما به ارث مانده و در سال ۱۳۹۵ به ثبت جهانی رسیده است.

باغ کلات نادری که در شهر کلات قرار گرفته، یکی دیگر از باغ‌های ایرانی استان خراسان رضوی به حساب می‌آید. این باغ در بستری کوهستانی قرار گرفته است. باغ کلات نادری و عمارت خورشید یا کاخ کلات در سال ۱۱۶۰ هجری قمری و به دستور نادرشاه افشار ساخته شد تا آرامگاهش باشد البته برخی افراد معتقدند «عمارت خورشید» محل امن اختفای جواهرات نادرشاه بوده است.

کمی که از کلات دور شویم به شهر نیشابور می‌رسیم. در نزدیکی این شهر باغی به چشم می‌خورد که با نام باغ قدمگاه نیشابور شناخته می‌شود. باغ قدمگاه نیشابور از نیشابور حدود ۲۴ کیلومتر و از مشهد حدود ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد. این باغ به دستور شاه عباس اول احداث شد، اما بعد‌ها شاه سلیمان صفوی و ناصرالدین شاه قاجار برای حفاظت و بازسازی آن اقداماتی را انجام دادند.

سازمان حفاظت آثار در سال ۱۳۵۰ بهسازی باغ قدمگاه نیشابور را شروع کرد.

گفتنی است باغ قدمگاه نیشابور را زمانی به شاپور کسری و زمانی نیز به حضرت علی (ع) و در نهایت به حضرت رضا (ع) نسبت داده‎اند. علت نامگذاری باغ وجود سنگ سیاهی است که جای دو پا روی آن نقش بسته است.

به روایتی زمانی که حضرت رضا (ع) از مدینه به مرو در حرکت بودند، در این مکان توقف کرده و چون خواستند با خاک تیمم کنند، آبی جاری شد.

یکی از باغ‌های تاریخی شهر بیرجند با نام «عمارت» و «باغ اکبریه» شناخته می‌شود. در اینجا شاید این سؤال برای شما پیش بیاید که چرا عمارتی در کنار باغ‌های ایرانی دیده می‌شود. باید گفت وجود عمارت تابستانی و یک استخر در داخل باغ، یکی دیگر از شاخصه‌های منحصر به فرد باغ ایرانی است.

برخی از کارشناسان باغ ایرانی، پاسارگاد را ریشه معماری باغ‌های ایرانی دانسته‌اند. براساس آنچه در متون تاریخی آمده، هندسی‌سازی باغ و ساختار فضایی آن از نگاه کوروش به باغ ایرانی اقتباس شده‌است، زیرا بنیان‌گذار و نخستین شاه شاهنشاهی هخامنشی دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت‌ها نیز به چه شکل کاشته شوند.

باغ ایرانی پاسارگاد در سال ۲۰۱۱ ثبت جهانی شد.

باغ‌های ایرانی محصور هستند و این امر درباره باغ دولت‌آباد یزد نیز صدق می‌کند. این باغ یکی از باغ‌های ایرانی است که نامش در یونسکو ثبت شده است.

باغ دولت‌آباد یزد توسط محمد تقی خان بافقی معروف به خان بزرگ در سال ۱۱۶۰ هجری قمری احداث شد. این باغ که در اواخر دوره افشاریه ساخته شده، پس از احداث قناتی به طول ۶۵ کیلومتر و رسیدن آب از مهریز به یزد شکل گرفت.

مهریز نام یکی دیگر از شهر‌های استان یزد است؛ با مروری بر جاذبه‌های گردشگری این شهر چشممان به نام یکی دیگر از باغ‌هایی که در یونسکو ثبت شده‌اند، می‌خورد. این باغ با نام باغ پهلوان‌پور شناخته می‌شود.

باغ پهلوان‌پور در اواخر دوره قاجار احداث شده و از لحاظ معماری نمایانگر تغییرات سبک باغ سازی کهن ایرانی به سمت و سوی باغ سازی رایج امروزی است.

کمی از استان یزد فاصله می‌گیریم و به استان کرمان می‌رسیم. در این استان باغ‌های ایرانی متعددی همچون نگین انگشتری خودنمایی می‌کنند که یکی از این باغ‌ها با نام باغ شاهزاده ماهان شناخته می‌شود.

باغ شاهزاده ماهان در حدود ۲ کیلومتری شهر ماهان و در دامنه کوه‌های تیگران واقع شده است. این باغ در پایان دوره قاجار احداث شده و مساحتی بالغ بر ۳/۵ هکتار دارد.

افرادی که تا به امروز از باغ ایرانی بازدید کرده‌اند به طور حتم متوجه معماری زیبایی سردر آن شده‌اند. این معماری زیبا باغ شاهزاده ماهان را از سایر باغ‌های ایرانی برجسته می‌کند.

نام باغ شاهزاده ماهان نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

از باغ‌های ایرانی دیگر استان کرمان می‌توان به باغ فتح‌آباد، باغ امام جمعه، باغ خانه محمد اسماعیل‌خان نوری، باغ هرندی و باغ بیرم‌آباد اشاره کرد.

در اینجا باید اشاره‌ای هم به باغ‌های استان فارس بکنیم البته پیش از این از باغ ایرانی پاسارگاد یاد کردیم. از باغ‌های ایرانی دیگری که در نقشه گردشگری استان فارس دیده می‌شوند می‌توان به باغ ارم، باغ دلگشا، باغ نارنجستان قوام، باغ عفیف‌آباد، باغ جهان‌نما، باغ نظر و باغ جنت اشاره کرد.

باغ جهان‌نما که در شمال شهر شیراز قرار گرفته در دوره آل مظفر و آل اینجو احداث شده است؛ این باغ قبل از یورش تیمور گورکانی معروف به تیمور لنگ بسیار آباد بود تا جایی که شهاب‌الدین‌بن عربشاه، مورخ دوره تیموری در کتاب عجایب المقدور آن را زینت‌الدنیا نامیده است.

باغ جهان‌نما در سال ۱۳۸۳ توسط شهرداری شیراز و با همکاری اداره کل میراث فرهنگی استان فارس احیا شد و مورد بهره برداری قرار گرفت.

قزوین هم باغ‌های ایرانی نام‌آشنایی چون باغ فرهنگی قزوین، عمارت باغ سپهدار و باغ تاریخی مصلای قزوین را در خودش جای داده است.

عمارت باغ سپهدار که امروزه کاربرد موزه‌ای دارد و در قالب موزه کشاورزی ابزار و ادوات قدیمی کشاورزی از جمله سم پاشی، گاوآهن، خرمن کوب، ترازو، حوز‌های سنگی جهت آبش خور چهار پایان در باغستان‌های سنتی، انواع داس، اره، ظروف مسی، کوزه‌های سفالی، قفل و شیرآلات و سنگ‌های آسیاب را در معرض دید عموم قرار داده است، در دوره قاجار ساخته شده است.

از باغ‌های ایرانی دیگر که در استان‌های مختلف کشورمان قرار گرفته‌اند می‌توان به چهلستون، هشت بهشت، باغ فین، ارک بیرجند، باغ ملی مشهد، باغ سرایان، باغ چشمه بلقیس چرام، باغ پارک مدرن (اهواز)، باغ چشمه علی، باغ عباس‌آیاد، باغ‌های اشرف‌البلاد، باغ چهلستون بهشهر، باغ سعدآباد، باغ نیاوران، باغ فرمانیه، باغ فردوس، باغ نگارستان، عمارت مسعودیه، پارک سیفیه و باغ گلشن طبس اشاره کرد.

در اینجا بهتر است یادی هم از باغ‌های ایرانی که در داخل مرز‌های جغرافیایی ایران امروز نیستند بکنیم. از این باغ‌ها می‌توان به آرامگاه همایون اشاره کرد؛ این آرامگاه در مرکز شهر دهلی قرار گرفته است.

همانطور که متوجه شدید تا به امروز برخی از باغ‌های ایرانی به همت مسئولان مربوطه به ثبت جهانی رسیده‌اند.

ما از شما درخواست می‌کنیم در بازدید از باغ‌های ایرانی با توجه به اهمیت تاریخی این باغ‌ها و عمارت داخلشان سعی کنید آسیبی به میراث جهانی کشورمان نزنید تا بتوانیم این سرمایه‌های فرهنگی را برای فرزندانمان حفظ کنیم و کمی هر چند کوچک برای حفظ هویتمان قدم برداریم.