الزامات قانونی صیانت از زبان فارسی

روزنامه شرق: از ارکان اصلی و قوام‌بخش فرهنگ هر سرزمینی، زبان و ادبیات آن قوم است. زبان فارسی در ایران پیشینه‌ای طولانی دارد که به دلیل اهمیت موضوع، نویسندگان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اصلی را به زبان فارسی اختصاص داده‌اند.

اصل پانزدهم می‌گوید: «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد؛ ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است». البته به دلیل آمیختگی زبان عربی و فارسی و نگارش متون اسلامی به این زبان، در اصل شانزدهم تدریس زبان عربی از دوره ابتدایی تا پایان دوره متوسطه در همه رشته‌ها و کلاس‌ها الزامی شده است.

در همین راستا مجلس شورای اسلامی در تاریخ 14 آذر 1375 ماده‌واحده‌ای با عنوان «قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه» را به تصویب رساند. بر‌اساس‌این در راستای حفظ زبان فارسی به‌عنوان یکی از ارکان هویت ملی، به‌کاربردن اصطلاحات بیگانه در گزارش‌ها، مکاتبات، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها برای قوای سه‌گانه، شرکت‌ها، مؤسسات، سازمان‌ها و نهادهای دولتی ممنوع شده است. همچنین استفاده از این واژه‌ها برای همه تولیدات بخش‌های دولتی و خصوصی که در داخل کشور عرضه می‌شود، منع شده است.

فرهنگستان زبان و ادب فارسی موظف است برای واژه‌های مورد نیاز با اولویت واژه‌هایی که کاربرد عمومی دارند، واژه‌گزینی یا واژه‌سازی کند. فرهنگستان زبان و ادب فارسی که عالی‌ترین مرجع سیاست‌گذاری و رسیدگی به مسائل زبان و ادب فارسی است، در بهمن 1368 به موجب اساسنامه‌ای که به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید، تأسیس شد. رئیس‌جمهور سمت رئیس عالی فرهنگستان را بر‌ عهده دارد و شورای فرهنگستان، هیئت امنا، رئیس، معاون علمی و پژوهشی و دبیر، دیگر ارکان آن را تشکیل می‌دهند.

به دلیل اهمیت صداوسیما در نشر فرهنگ عمومی، قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه، توجهی ویژه به این نهاد داشته است. در تبصره 7 این قانون آمده است: «صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران موظف است از به‌کارگیری واژه‌های نامأنوس بیگانه خودداری کند و ضوابط دستوری زبان فارسی معیار را رعایت کند، سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران و همه دستگاه‌های مذکور در ماده‌واحده موظف‌اند واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی را پس از ابلاغ در همه موارد به کار ببرند». در آیین‌نامه این قانون نیز صداوسیما مکلف به تشکیل واحدی در تشکیلات خود برای رعایت دستور زبان فارسی و اجتناب از به‌کارگیری اصطلاحات بیگانه شده است.

متأسفانه در برنامه‌های تلویزیونی اهتمام چندانی به پاسداشت زبان فارسی مشاهده نمی‌شود؛ برای نمونه میهمان برنامه «کتاب باز» که در روز یکشنبه (ششم مهر) از شبکه سراسری نسیم پخش شد، بیش از 10 بار از کلمه «تایم» به جای «زمان» استفاده کرد. این در حالی است که کتاب باز معتبرترین برنامه صداوسیما در زمینه کتاب و کتاب‌خوانی است. نمونه دیگر استفاده از پسوند «شو» برای برنامه‌هاست که در واقع همان (show) انگلیسی است؛ اما نحوه به‌کارگیری طوری طراحی شده که دو‌پهلو باشد و معنای «بشو» دهد؛ مانند برنامه‌های «کودک شو» یا «آبی شو».

تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان کالا و صاحبان مراکز کسب و پیشه مکلف‌اند علاوه بر عدم کاربرد نام‌های بیگانه روی کالا و خدمات، نام اماکن خود را نیز به نام‌ها و واژه‌ای غیربیگانه برگردانند؛ در غیر‌این‌صورت به ترتیب به مجازات‌های اخطار کتبی، تعویض علائم و نشانه‌ها و تغییر اسامی و عناوین پس از اعلام وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تعطیلی موقت محل کار و در نهایت لغو پروانه کار محکوم خواهند شد. در بازار بیشتر محصولات داخلی با نام‌های انگلیسی (در خط یا زبان) ارائه می‌شود؛ حتی گاهی تنها راه آگاهی از داخلی‌بودن یک کالا، نشانی آن در ایران است!

در پایان شایسته است یادی کنیم از شادروان دکتر حسن حبیبی که پس از انقلاب اولین رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی بودند. از‌آنجایی‌که نظام حقوقی ایران امروز برگرفته از فقه اسلامی و حقوق فرانسه است، متون حقوقی سرشار از اصطلاحات عربی و فرانسوی است. حبیبی در مقاله ارزشمتد «زبان حقوقی» که در شماره اول نشریه «نامه فرهنگستان» منتشر شده است، اصول و روشی را برای فارسی‌نویسی متون و اصطلاحات حقوقی پیشنهاد کرده‌اند که مطالعه آن برای اصحاب حقوق و قضا سودمند است.