قمار آژانس و اروپا با آخرین رمقِ توافق هسته‌ای

روزنامه اعتماد: همه از بازگشت به توافق هسته‌اي ايران با جامعه جهاني سخن مي‌گويند اما هركدام از بازيگراني كه يا مستقيما درگير جزييات اين توافق هستند يا غيرمستقيم از آن منتفع يا به گمان خود متضرر مي‌شوند، موضع‌گيري‌هاي متعدد و متنوعي نسبت به چند و چون اجراي دوباره برجام دارند.

در حالي كه ايالات‌متحده امريكا به دستور دونالد ترامپ، رييس‌جمهور اين كشور به عضويت واشنگتن در اين توافق پايان داد و نه تنها تحريم‌هاي يكجانبه هسته‌اي عليه ايران را بازگرداند بلكه ساير كشورهاي جهان را هم وادار به اعمال اين تحريم‌ها كرد، امروزه روز كه تيم جو بايدن، رييس‌جمهور منتخب در انتخابات 2020 از بازگشت به برجام سخن گفته همه از چند و چون اجراي كامل تعهدات ايران سخن مي‌گويند و نه بازپرداخت خسارتي كه غيبت امريكا در برجام به اقتصاد ايران آن‌هم در روزهاي جدال با ويروس كوويد19 وارد كرد. در حالي كه حتي در صورت موافقت جو بايدن با رفع تحريم‌هاي ايران و بازگشت اين كشور به جمع بازماندگان در برجام، بازگشت ايران به بازار جهاني و عادي‌سازي رابطه اقتصادي، تجاري و بانكي تهران با جامعه جهاني به چندماه زمان و فضاسازي جديد نياز دارد، بازيگران مستقيم و غيرمستقيم در توافق هسته‌اي از سه كشور اروپايي تا آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و البته متحدان عبري و عربي امريكا در منطقه غرب آسيا تمركز خود را بر اعمال فشار بر ايراني گذاشتند كه عملا در سه سال گذشته دستاورد اقتصادي ملموسي از برجام نداشته است.

مجموع موضع‌گيري‌هاي اخير سه كشور اروپايي حاضر در برجام به اضافه اظهارات جسته و گريخته رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نشان از نوعي همگرايي در مقابل ايران حداقل از سوي اروپايي‌ها را دارد. در حالي كه سه كشور اروپايي از توسعه دامنه برجام سخن مي‌گويند، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي هم از لزوم توافقي جديد براي تعريف نحوه بازگشت ايران به اجراي كامل تعهدات هسته‌اي سخن مي‌گويد. تعهدات هسته‌اي كه تهران تا يك سال پس از خروج امريكا از برجام نيز همچنان به آنها پايبند مانده بود تا فرصتي باشد دراختيار 1+4 براي جبران خسارت‌هاي اقتصادي ناشي از خروج واشنگتن از توافق.

در حالي كه ايران مي‌گويد در صورت بازگشت تمام اعضا به اجراي كامل توافق هسته‌اي، تهران نيز بلافاصله روند معكوس‌سازي گام‌هاي هسته‌اي برداشته شده را آغاز خواهد كرد، نهادي چون آژانس بين‌المللي انرژي اتمي كه طبق برجام صرفا مسووليت گزارش كيفي و كمي از برنامه هسته‌اي ايران را دارد از لزوم توافقي جديد سخن مي‌گويد. زياده‌خواهي كه بلافاصله با واكنش تند نماينده ايران در آژانس روبه‌رو شد.

خروج گروسي از جامه مديركل آژانس

رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در مصاحبه اختصاصي با خبرگزاري رويترز مدعي شد احياي توافق هسته‌اي ايران در دوره «جو بايدن» نيازمند توافقي جديد است كه مشخص كند چگونه كاهش تعهدات برجامي ايران بايد به حالت قبل برگردد. او در اين مصاحبه با اشاره به گزارش‌ها درباره تصميم بايدن، رييس‌جمهور منتخب امريكا براي بازگشت به برجام و بازگشت ايران از كاهش تعهدات برجامي در صورت لغو تحريم‌هاي امريكا، مدعي شد نقض تعهدات آن‌قدر بوده كه نمي‌توان به سادگي توافق را به نقطه اول بازگرداند. براساس ترجمه خبرگزاري فارس، گروسي گفت: «نمي‌توانم تصور كنم آنها به خانه اول برمي‌گردند، زيرا خانه اول ديگر وجود ندارد. واضح است كه بايد پروتكل يا يك توافق يا تفاهمنامه‌ يا اسناد كمكي باشد كه به‌طور واضح مشخص كند، چه كاري بايد انجام شود.» گروسي در ادامه با اشاره به اقدامات ايران در كاهش تعهدات برجامي بعد از خروج يكجانبه امريكا از اين توافق و بدعهدي طرف‌هاي اروپايي، گفت: «مواد (هسته‌اي) بيشتر شده‌اند، فعاليت‌ها[ي هسته‌اي] بيشتر شده‌اند، سانتريفيوژها بيشتر شده‌اند و اقدامات بيشتري هم اعلام مي‌شود. خب، اينها چه مي‌شود؟ اين سوالي براي آنها در سطح سياسي است كه بايد درباره آن تصميم بگيرند. چيزي كه من مي‌بينم اين است كه كاملا دور زده‌ايم و داريم به دسامبر سال ۲۰۱۵ برمي‌گرديم.» (خبرگزاري رويترز نوشته منظور گروسي از «دسامبر ۲۰۱۵» يك ماه قبل از اجرايي شدن تعهدات هسته‌اي ايران طبق برجام است).

گروسي در ادامه گفت: «اگر بخواهند اين كار را انجام دهند (به توافق پايبند باشند) مي‌توانند خيلي سريع اين كار را انجام دهند، ولي براي همه اينها، ما يك مسير نقشه‌بندي‌شده داشتيم.»

تذكر نماينده ايران: وضعيت را پيچيده‌تر نكنيد

كاظم غريب‌آبادي، سفير و نماينده دايم جمهوري اسلامي ايران نزد سازمان‌هاي بين‌المللي در وين و همچنين آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در واكنش به اين اظهارات «رافائل گروسي» گفت: همان‌گونه كه قبلا هم گفتم، تنها نقش آژانس، نظارت و راستي‌آزمايي اقدامات مرتبط هسته‌اي و ارايه گزارشات به‌روزرساني واقعي در اين خصوص است. ارايه هرگونه ارزيابي در مورد اينكه اين تعهدات چگونه اجرا مي‌شود (به عنوان مثال، اشاره به عباراتي مانند نقض)، قطعا فراتر از ماموريت محوله به آژانس بوده و بايد از آن اجتناب شود. آژانس نقش و سهم خود را هنگام مذاكرات برجام ايفا كرد. تعهدات اعضا و وظايف آژانس به‌طور ظريف و‌ دقيقي مكتوب شده و مورد توافق قرار گرفت و هر طرفي مي‌داند كه براي اجراي توافق چه كاري بايد انجام دهد. برجام مورد مذاكره مجدد قرار نمي‌گيرد و در صورت احياي آن، ضرورتي براي يك سند، توافق يا تفاهم جديد در رابطه با نقش آژانس نيز وجود ندارد.نيازي نيست كه وضعيت را پيچيده‌تر كنيم.

قمار با آخرين رمق توافق هسته‌اي

چه اظهارات رافائل گروسي را زياده‌خواهي يا خروج مديركل از مسير فني تعريف شده براي او در برجام بدانيم بايد مفاد اين سخنان را جدي گرفته و به عنوان يك مطالبه فرض كنيم كه به پاسخ واحد از سوي جمهوري اسلامي ايران نياز دارد. زماني كه ايران آغاز به برداشتن گام‌هاي معكوس برجامي در چند مرحله كرد چين و روسيه به علاوه سه كشور اروپايي نگران كيفيت و كميت برنامه هسته‌اي ايران به‌خصوص از دست رفتن نظارت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بر اين برنامه بودند. نگراني كه ايران در تصميمي استراتژيك آن را در تبيين گام‌ها لحاظ كرده و همزمان كه به اجراي داوطلبانه پروتكل ادامه داد در مسير نظارت‌هاي آژانس بر برنامه اتمي خود نيز اختلالي ايجاد نكرد. با اين‌همه ميزان تمركز رژيم صهيونيستي بر برنامه هسته‌اي ايران و تلاش براي امنيتي‌سازي دوباره اين پرونده از همان نخستين روزهاي آغاز اجراي برجام شدت گرفت. بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير رژيم اسراييل با به‌راه انداختن يك نمايش تلويزيوني در اتاقي مملو از پرونده‌هاي رنگارنگ ادعا كرد كه تل‌آويو توانسته به اسناد سري از برنامه هسته‌اي ايران دست پيدا كند. بي‌بي در اين نمايش تلويزيوني ادعا كرد كه برنامه هسته‌اي ايران ابعاد نظامي داشته و البته دارد‌.

اين اسناد كه ايران هيچ‌گاه صحت آنها را تاييد نكرد بعدها دراختيار آژانس بين‌المللي انرژي اتمي قرار گرفت و البته پس از مرگ يوكيا آمانو، دبيركل فقيد پيشين آژانس بود كه در دوره گروسي اين اسناد برخلاف اساسنامه آژانس بين‌المللي كه استناد به اسناد جاسوسي را مردود مي‌داند به مرجعي براي درخواست‌هاي بازرسي از اماكن در ايران تبديل شد. اين اقدام گروسي نخستين تنش در رابطه تهران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بود. همزمان در يك سال اخير ما شاهد حمله خرابكارانه به تاسيسات هسته‌اي نطنز بوديم كه با واكنش چندان جدي از سوي آژانس روبه‌رو نشد و البته ترور شهيد محسن فخري‌زاده كه تمام شواهد و مدارك دال بر دخالت اسراييل در اين عمليات تروريستي است. در چنين شرايطي نگاه غالب بر منتقدان دولت در ايران اين است كه همكاري ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به ابزاري براي جاسوسي از فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران تبديل شده است.

از سوي ديگر در صورتي كه بازماندگان در برجام نتوانند هرچه سريع‌تر يا امريكاي بايدن را به توافق بازگردانند يا به تعهدات اقتصادي خود عمل كنند دولت حسن روحاني همان‌طور كه سيد عباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه در نشست مجازي كميسيون مشترك برجام در روز چهارشنبه گفت ملزم به اجراي مصوبه مجلس شوراي اسلامي براي افزايش سطح فعاليت‌هاي هسته‌اي و متوقف كردن اجراي پروتكل الحاقي خواهد بود. گام‌هايي كه مي‌تواند رابطه ايران و آژانس را مجددا متشنج كرده و حتي به گفته بسياري از كارشناسان پرونده ايران را در مسير انتقال به شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و پس از آن شوراي امنيت قرار بدهد. در چنين شرايطي مي‌توان گفت كه برجام در وضعيت خطرناكي قرار گرفته است. اگر طرف‌هاي اروپايي ايران در برجام به زياده‌خواهي ادامه بدهند و همزمان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي هم با بزرگنمايي درباره كيفيت برنامه هسته‌اي ايران و طرح اين ادعا كه پيشرفت‌هاي ايران را بايد در ظرف توافقي جديدي محدود كرد در مسير بازگشت ايران به تعهداتش سنگ‌اندازي كند، دولت حسن روحاني در تهران نيز چاره‌اي جز مهر پايان زدن بر حضور ايران در برجام با متوقف كردن اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي نخواهد داشت.

در حال حاضر چين و روسيه در حالي كه نسبت به متوقف شدن اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي به ايران هشدار مي‌دهند همزمان به طرف‌هاي اروپايي هم تذكر مي‌دهند كه اولويت همه ما بايد حفظ برجام و اجراي تعهدات‌مان باشد. در حالي كه نشست وزراي خارجه كشورهاي عضو برجام طبق برنامه‌ريزي اعلام شده بايد روز دوشنبه (اول دي ماه) برگزار شود، ايران و اروپا روزهاي پرتنشي را تجربه مي‌كنند. ايران بيانيه سه كشور اروپايي در محكوميت اعدام روح‌الله زم به علاوه اقدام نمايندگان پارلمان اروپا در تصويب قطعنامه‌اي ضدايراني را دخالت در امور داخلي خود و تلاش براي تحت فشار قرار دادن مضاعف تهران مي‌داند. با اين‌همه برخي ديپلمات‌هاي اروپايي مي‌گويند كه برخلاف ظاهر اين تنش‌ها، رابطه ايران و اروپا روي زمين چندان پرآشوب و غيرقابل كنترل نيست. اخيرا جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا تاكيد كرده بود كه نشست روز چهارشنبه كميسيون مشترك برجام كه به شكل مجازي برگزار شد در حقيقت تلاش دوباره براي حفظ توافق هسته‌اي بوده است. از سوي ديگر برخي كارشناسان معتقدند كه موضع‌گيري‌هاي اخير اروپا صرفا تلاش براي سهم‌خواهي از توافقي است كه دير يا زود ميان امريكا و ايران براي بازگشت همه به برجام صورت خواهد گرفت.

اروپايي‌ها در سه سال گذشته در دفاع از برجام در حوزه سياسي كارنامه قابل‌قبولي از خود به‌جا گذاشتند و ديديم كه عدم همراهي آنها با دونالد ترامپ در شوراي امنيت سازمان ملل متحد آن‌هم در چند نوبت به انزواي سياسي واشنگتن و عدم شكل‌گيري اجماع عليه تهران منتهي شد اما در حوزه عمل اروپايي‌ها جز تسليم بي‌‌قيد و شرط تحريم‌هاي امريكا، نوآوري ديگري از خود نشان ندادند و بيم اين را دارند كه ايران اين‌بار آنها را بازيگري جدي در توافق حساب نكند.

پيش‌بيني مي‌شود كه در نشست روز دوشنبه وزراي كشورهاي عضو برجام نيز، همگي شاهد موضع‌گيري‌هاي سخت از طرف محمدجواد ظريف، وزير خارجه در مخالفت با هرگونه بازگشايي مجدد برجام يا تلاش براي اضافه كردن مسائل غيرهسته‌اي به آن باشيم. در حال حاضر به نظر مي‌رسد كه تنها راه موجود براي حفظ توافق هسته‌اي، بازگشت اعضاي اوليه توافق از جمله امريكا به اجراي تمام تعهدات‌شان باشد. هر تلاشي براي افزودن متمم هسته‌اي به برجام يا برهم ريختن ماهيت هسته‌اي توافق و اضافه كردن مفاد غيرهسته‌اي به آن نه تنها اوضاع ميان ايران و 1+5 را به پيش از جولاي سال 2015 و حصول برجام بازمي گرداند بلكه اين‌بار مي‌تواند دو طرف را در بستر پرآشوب‌تري هم قرار بدهد. ايران اين‌بار براي دومين‌بار در بيست سال گذشته تجربه خيانت اروپا و امريكا به توافق نوشته شده را در مشت دارد و به آساني تن به توافقي سه باره نخواهد داد.

در حال حاضر كشورهاي مقابل ايران، از چين و روسيه تا تروييكاي اروپايي و امريكاي جو بايدن بايد بدانند كه زماني براي زورآزمايي و محك مقاومت ايران باقي نمانده است. برجام در چند قدمي مرگ كامل قرار دارد و مرگ توافق هسته‌اي براي اروپا و امريكا يعني از دست رفتن نخستين دستاورد ديپلماتيك با توسل به چندجانبه‌گرايي، تحليل توان نظارت بر فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران و البته تن دادن به تشديد تنش در منطقه غرب آسيا و حوزه كشورهاي خليج‌فارس آن‌هم در شرايطي كه اين منطقه هم‌اكنون نيز به انباري از باروت و البته شكاف‌هاي سياسي تبديل شده است. امروز بازماندگان در برجام نبايد اين نكته را فراموش كنند كه رياست‌جمهوري جو بايدن عصاي معجزه‌گري نيست كه تخته سياهي كه روي آن در سه سال گذشته ليستي از بدعهدي‌هاي 1+4 نوشته شده را ناگهان سفيد كند. ايران مي‌گويد حاضر به بازگشت به تعهدات هسته‌اي است اما پس از رفع تحريم‌هاي هسته‌اي.

اين مطالبه ايران نه زياده‌خواهي نه درخواست يك گروه خاص سياسي در ايران است بلكه بدهي جامعه جهاني به كشوري 80 ميليوني است كه تا يك سال پس از خروج امريكا از برجام به گواه گزارش‌هاي متعدد آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به تمام تعهداتش در برجام پايبند بود. آنچه اروپا و امريكا بايد بدانند اين است كه با تظاهر به فراموشي، ايران طلبكار، بدهكار نخواهد شد.