‌مقصد پنهان پول‌شویان

شرق: هر بار سر و صدای فروش یک تابلوی هنری یا یک حراجی بزرگ بلند می‌شود، نخستین عبارتی که در همان لحظه در ذهن نقش می‌بندد این کلمه است: پول‌شویی.

پول‌شویی در همه کسب‌وکارها می‌تواند اتفاق بیفتد اما کجا می‌تواند بهترین مقصد پول‌شویی باشد که بدون هیچ دغدغه و مشکلی پول‌ها شسته و تطهیر شود بی‌آنکه مسئولی، نهادی یا ناظری شک کند؟ آنجا همان حراجی‌های بزرگ در دنیاست.

به گفته حسین صابری، محقق و مدرس در حوزه مبارزه با پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم، حراج‌ها، پنج امتیاز طلایی به پول‌شویان می‌دهند که باعث می‌شود آنها مقصد اولشان حراجی‌های بزرگ باشد.

او در گفت‌وگو با «شرق» خاطرنشان کرد: در حراجی‌ها پول‌شویی بسیار بسیار راحت‌تر از هر کسب‌وکار دیگری صورت می‌گیرد. در حراجی‌ها، قیمت کاملا براساس خواست و سلیقه مشتری تعیین می‌شود و قیمت‌ها مثل سایر کالاها، محدوده مشخصی ندارد که اگر زیاد و کم شد، مسئولان و ناظران روی آن حساس شوند. دوم اینکه نگهداری از آثار هنری نسبت به سایر دارایی‌ها راحت‌تر است و مثل پول نقد و طلا در فرودگاه فرد را دچار مشکل نمی‌کند و به‌راحتی به‌عنوان وسیله شخصی قابل عبور است.

سوم اینکه خود آثار هنری ایجاد معافیت مالیاتی می‌کند؛ یعنی یک سود دوبله ایجاد می‌کند. قوانین و مقررات، معافیت‌های مالیاتی زیادی برای آثار هنری در نظر گرفته که دارنده آن از این امتیاز می‌تواند استفاده کند. چهارم اینکه خرید آثار هنری برای دارنده آن یک آورده پرستیژی دارد و امتیاز آخر حراجی‌ها برای پول‌شویان نیز این است که هیچ اجباری برای شناخته‌شدن ذی‌نفع و خریدار وجود ندارد و او می‌تواند یک فرد گمنام باشد.

رضا گلی، مدیر کل مبارزه با جرائم سازمان‌یافته گمرک نیز در گفت‌وگو با «شرق» درباره مسئولیت‌های گمرک درخصوص رصد تابلوها و آثار هنری مشکوک به پول‌شویی که از کشور خارج شده یا به کشور وارد می‌شوند گفت: اگر هنگام واردات کالایی به گمرک اظهار شود یا گمرک آن را کشف کند؛ ممکن است گمرک به این موضوع ورود کند. در غیر این صورت گمرک به این مسئله ورودی نخواهد داشت.

او در پاسخ به اینکه چه مکانیسمی در گمرک برای تشخیص آثار مشکوک وجود دارد و آیا قیمت‌ها کارشناسی می‌شود؟ اظهار کرد: اگر موردی اظهار شود، گمرک پیگیری می‌کند که آن هم بعید است. این آثار معمولا ابعاد بزرگی هم ندارند و ممکن است وسیله شخصی تلقی شود. تا به امروز نیز با موارد مشکوک در این حوزه برخورد نداشته‌ایم.

گلی افزود: در آیین‌نامه موضوع ماده 14 الحاقی قانون مبارزه با پول‌شویی به مواردی مثل عتیقه‌جات، فرش و... اشاره شده است اما تا به ‌حال گزارشی از گمرکات نداشته‌ایم. اگر مواردی مشاهده شود، توسط فرودگاه‌ها شناسایی و پیگیری می‌شود. او همچنین در پاسخ به این پرسش که از این آثار عوارض گمرکی گرفته نمی‌شود؟ عنوان کرد:

برای صادرات که عوارضی در نظر گرفته نمی‌شود. فقط مجوز ارشاد یا میراث فرهنگی شاید گرفته شود. برای واردات هم به همین شکل است. گلی تأکید کرد: مسئول پیگیری این مسائل، مرکز اطلاعات مالی و مبارزه با پول‌شویی وزارت امور اقتصادی و دارایی است. با وجود تأکید رضا گلی بر اینکه مسئولیت پیگیری پول‌شویی‌های حراج‌ها با مرکز اطلاعات مالی و مبارزه با پول‌شویی وزارت امور اقتصادی و دارایی است؛ اما مسئول دفتر میثم امیری، رئیس مرکز اطلاعات مالی و مبارزه با پول‌شویی وزارت امور اقتصادی و دارایی، اعلام کرد که این مرکز مسئولیتی درباره حراج‌ها ندارد.

اینکه پول‌شویی چگونه، طی چه مراحلی و با چه روش‌هایی صورت می‌گیرد، موضوعاتی بود که در گفت‌وگو با حسین صابری، محقق و مدرس در حوزه مبارزه با پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم، مطرح کردیم که پاسخ او در ادامه می‌آید.

همواره وقتی صحبت از حراجی‌های تهران می‌شود، ظن پول‌شویی نیز ذهن را درگیر می‌کند و شاید بتوان گفت نام حراج تهران با پول‌شویی در اذهان تقریبا مترادف شده است. وقتی کسب‌وکاری تا این حد در مظان اتهام است انتظار این است که توجه مسئولان به آن بیش از سایر حوزه‌ها جلب شده و ذره‌بین تحقیق و بررسی بر آن افتاده باشد. آیا تا به‌ حال نهاد، مرکز یا ستادی برای بررسی پول‌شویی در حراجی‌های تهران تشکیل شده است؟

برای پاسخ به این سؤال شناخت ماهیت جرم پول‌شویی ضروری است. پول‌شویی یک جرم ثانویه است؛ یعنی ابتدا باید جرمی اتفاق بیفتد تا برای کتمان‌کردن و ایجاد پوشش قانونی برای عواید حاصل از آن، پول‌شویی اتفاق بیفتد. جرم اولیه می‌تواند آدم‌ربایی، قاچاق کالا، کلاهبرداری، فرار مالیاتی، رشا و ارتشا، قمار و... باشد. برای انجام پول‌شویی سازوکارهای مختلفی وجود دارد، از جمله تبدیل عواید مجرمانه یا انتقال آنها. برای مثال با تبدیل پول و ارز با جواهرات باارزش و کم‌حجم یا انتقال پول‌‏های غیرقانونی از کشوری به کشور دیگر، ذیل پوشش تجارتی قانونی با هدف پنهان‌کردن منشأ مجرمانه آنها.

پول‌شویان از بستر بسیاری از کسب‌وکارها استفاده می‌کنند. طیف گسترده‏ای اعم از نهادهای بازار پول و سرمایه، شرکت‌های تجاری، کسب‌وکارهای حوزه ورزش، آموزش و همچنین فرهنگ و هنر. برای پول‌شویی هرکدام از این بسترها با توجه به منشأ عواید مجرمانه، قوانین و مقررات حاکم، سازوکارهای نظارتی، وضعیت اقتصاد و جامعه می‌‏توانند گزینه‌های مناسب باشند.

حال درخصوص پرسشی که شما مطرح کردید می‌بینیم گردش مالی چشمگیر حراج تهران در خرید و فروش آثار هنری با شبهات فراوانی در بین مردم همراه شده و نظرات موافق و مخالف درباره رابطه آن با پول‌شویی مطرح است که برای صنف تابلوهای هنری یک نهاد ناظر به صورت واقعی وجود دارد؟ مبارزه با پول‌شویی طبق قوانین کشور از الزامات همه اشخاص حقوقی است. به این ترتیب همه عوامل مجوزدهنده، برگزارکننده و نظارتی باید این مهم را در دستور کار خود قرار دهند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز امور اصناف و بازرگانان وزارت صمت، بانک‌ها، سازمان امور مالیاتی، هریک در چارچوب قانون خود، عهده‌دار قسمتی از نظارت بر این موضوع هستند.

اما این نظارت با چه هدفی انجام می‌شود؟

این نظارت براساس اطمینان از هویت واقعی معامله‌کنندگان، شناسایی ذی‌نفعان واقعی معاملات، تطبیق امکان کسب دارایی‌ها و عواید در بازه‌های زمانی و منطبق بر سابقه و حوزه فعالیت تجاری، بررسی قانونی‌بودن منشأ وجوه مورد استفاده است. بخش‌هایی که از آنها نام بردیم هرکدام در چارچوب استانداردهایی ملزم به ایجاد و توسعه زیرساخت‌ها و انجام امور نظارتی هستند.

به این ترتیبی که شما توضیح دادید، ممکن است بحث پول‌شویی در بسیاری از کسب‌وکارها وجود داشته باشد. پس چرا این بحث درباره حراجی‌ها و کارهای هنری بیش از سایر کسب‌وکارها مطرح شده است؟

اولا براساس ادراک شخصی خود باید بگویم تا به ‌حال مرکزی یا نهادی که به ‌طور مشخص روی موضوع پول‌شویی حراجی‌ها کار کرده باشد، وجود نداشته است. اگر هم کاری در این زمینه در حال انجام است، هنوز خروجی از آن منتشر نشده است. اصولا سازوکار حراج به شکلی رسمی به ‌منظور شفاف‌سازی معاملات امری مثبت است. در این سازوکار باید هویت خریدار، فروشنده و مجرای نقل و انتقال پول رسمی و شفاف باشد. در فقدان حراج‌های قانونی، خرید و فروش آثار هنری متوقف نمی‌شود و به بخش خاکستری یا زیرزمینی منتقل می‌شود که مانع شفافیت شده و پیامدهای منفی بسیاری در پی خواهد داشت.

دلیل اهمیت موضوع حراجی‌ها و گمانه‌زنی‌های موجود مربوط به چند عامل است؛ اول، وضعیت رکود حاکم بر اقتصاد کشور به دلایلی مانند تحریم، کرونا و ناکارآمدی نظام اقتصاد دولتی است. در وضعیتی که بسیاری از کسب‌وکارها در وضعیت تعطیلی و نیمه‌تعطیل به سر می‌برند، مردم می‌پرسند منشأ پول‌های واردشده و افزایش چشمگیر تقاضا در حراج آثار هنری از کجاست؟

دوم، آیا در شرایطی که بازارهای موازی به ‌دلیل شرایط اقتصادی ظرفیت پذیرش سرمایه‌ها را ندارند، آثار هنری در حکم ابزارهای سفته‌بازی ایفای نقش می‌کنند؟ آیا قیمت فروش ناشی از تقاضای واقعی بهره‌برداران است یا روزی شاهد بروز مسائلی مانند ارزش‌گذاری غیرواقعی دارایی‌های بورس اوراق بهادار و پیامدهای ناشی از آن خواهیم بود؟

اما موضوع حراجی‌ها چرا مهم است؟ ورود به مسئله آثار هنری برای پول‌شویی چند حسن دارد؛ اول: مسئله قیمت؛ در سیستم‌هایی که بر بازار رقابت نسبی حاکم است، قیمت یک کالا یا یک خدمت، تشکیل‌ شده از بهای تمام‌شده در ایجاد ارزش افزوده و حاشیه سودی است که کشش بازار تعیین‌کننده آن است.

پول‌شویی‌کردن در آن حوزه مستلزم دقت بیشتر و به‌کاربردن سازوکارهای پیچیده‌تر است. امروزه به دلیل ارتباطات گسترده جهانی مانند گذشته شاهد آربیتراژهای چشمگیر، به معنی کسب سود از تفاوت قیمت هم‌زمان یک دارایی بین دو یا چند بازار، نیستیم. به عبارتی قیمت‌‏ها به هم نزدیک شده است. درخصوص بسیاری از کالاها کنترل دولت‌ها هم وجود دارد و از یک میزانی اگر تغییر قیمت‌ها بیشتر شود، واکنش جامعه را نیز به‌ دنبال خواهد داشت؛ اما یک جا هست که این حساسیت‌ها وجود ندارد و آن در حراج آثار هنری است، چراکه در آنجا قیمت در محدوده وسیع‌تری قابل تغییر است و بیشتر از سایر بخش‌ها از عرضه و تقاضا تبعیت می‌کند و مزایده‌ای‌تر از سایر محصولات و کالاهاست.

در حراج کریستی یا حراج خودمان یک اثر هنری را با قیمت پایه به حراج می‌گذارند و براساس کشش اثر هنری که خواست متقاضی است می‌بینید که یک تابلو با 9 برابر قیمت پایه به فروش می‌رسد. پس قیمت آثار هنری که از مکانیسم حراج تبعیت می‌کند، نمی‌تواند مورد اعتراض یک نهاد نظارتی قرار گیرد.

دوم اینکه نگهداری از آثار هنری نسبت به سایر دارایی‌ها راحت‌تر است. تورم حساب‌های بانکی ایجاد ریسک می‌کند. نگهداری طلا و جواهرات نیز با ریسک همراه است که آثار هنری از این حیث دارای مزیت هستند. رشد ارزش آنها بیشتر از دارایی‌های نام‌برده است. همچنین اینکه خود آثار هنری ایجاد معافیت مالیاتی می‌کند؛ یعنی یک سود مضاعف ایجاد می‌کند. قوانین و مقررات، معافیت‌های مالیاتی زیادی برای آثار هنری در نظر گرفته که دارنده آن از این امتیاز می‌تواند استفاده کند.

و بالاخره سوم اینکه خرید آثار هنری برای دارنده آن یک آورده پرستیژی دارد. فرد برای خودش پرستیژ می‌خرد. در بحث رفتارشناسی جرم این مسئله کاملا قابل تحلیل است که تحت عنوان حباب ‌ایجادکردن در رزومه می‌تواند قابل بحث باشد؛ برای مثال وقتی شخصی در یک بازه زمانی کوتاه و از راه غیرقانونی، ثروتی هنگفت کسب می‌کند ناگزیر است رزومه ایجاد کند. می‌بینیم که برای ایجاد سوابق تیتر روزنامه می‌خرد و برای خود سوابقی ایجاد می‌کند

مبنی بر اینکه گذشتگان آن شخص تاجران یا تولیدکنندگان قدیمی بوده‌اند و مواردی از این قبیل. یا فردی که از بدهکاران بزرگ بانکی است، چهره خود را در ورزش برجسته می‌کند. مخاطب نیز فرد را با آن چهره می‌شناسد و دیگر فراموش می‌کند که این فرد از کجا وارد این بخش شده است. وقتی صحبت از آثار هنری و پول‌شویی در آن مطرح می‌شود، شامل همه حراج‌های دنیا می‌شود.مخالفان موضوع امکان پول‌شویی در حراج آثار هنری که عموما از مجریان و متولیان هستند چه نظری دارند؟

عموما وقتی صحبت از پول‌شویی به میان می‌آید، بلافاصله عواید مجرمانه ناشی از جرائمی مانند فروش مواد مخدر یا تجارت اسلحه به اذهان خطور می‌کند. در اقتصاد دولتی و شبه‌دولتی کشورمان اصولا بسیاری از عواید غیرقانونی پیامدهای ناشی از تصدی‌گری دولتی در اقتصاد است. پرونده‌های جاری اقتصادی اخیر که رسانه‌ای هم شده‌اند، نشان می‌دهند در زیست‌بوم اقتصادی ما بیشتر عواید مجرمانه ناشی از جرائمی مانند رشا و ارتشا، اختلاس، تسهیلات کلان بانکی بازپرداخت‌نشده، تملک غیر‌قانونی دارایی‌ها و بنگاه‌های دولتی تحت عنوان خصوصی‌سازی، زمین‌خواری، جنگل‌خواری، انتفاع غیرقانونی در بهره‌برداری از معادن، رانت ناشی از اختلاف قیمت ارز و امثالهم است؛ بنابراین وقتی صحبت از پول‌شویی در زمینه حراج آثار هنری است، باید کانون توجه را بر عواید ناشی از جرائم متمرکز کرد.