آمادگی ایران و عربستان برای عادی‌سازی روابط؟

روزنامه همدلی: ایران و عربستان دو کشور بسیار مهم منطقه خلیج فارس سال‌هاست که روابط خود را به پایین‌‌ترین سطح ممکن کاهش داده‌‌‌اند. البته به غیر از این؛ به اعتقاد برخی، سال‌هاست که وارد یک جنگ نیابتی هم شده‌‌‌اند.

از سال 94 دقیقا زمانی که روابط ایران و عربستان رو به وخامت گذاشت، آینده روشنی از روابط دو کشور وجود نداشت. با این حال در سال‌های اخیر عراق، پاکستان، قطر، کویت، روسیه، چین و عمان چند بار طرح ‌‌‌میانجی‌گری میان ایران و عربستان را مطرح کردند و حتی گام‌هایی نیز در این مسیر برداشتند، اما در نهایت نه ایران و نه عربستان راضی به حل مسائل فی ما بین نشدند و تاکنون اتفاق مثبتی در این زمینه رخ نداده است. اما به نظر می‌رسد دولت حسن روحانی در روزهای پایانی عمر خود با توجه به تغییر دولت آمریکا قصد دارد که در مسیر بهبود روابط با عربستان گام بردارد. یک رسانه آمریکایی به تازگی خبری در این باره منتشر کرده است. هرچند که در نهایت برخی منابع هم در ایران و هم در عربستان این ادعا را تکذیب کردند، اما برداشتن گام‌های مثبت از سوی هر دو کشور به نظر بعید نمی‌رسد.

روز گذشته پس از مدت‌ها اخباری از ‌‌‌میانجی‌گری بغداد میان ایران و عربستان منتشر شد. روزنامه فایننشال تایمز به نقل از منابع آگاه مدعی شد که مقامات ارشد ایران و عربستان در بغداد با یکدیگر دیدار کرده‌‌‌اند. این روزنامه در گزارشی به نقل از سه منبع آگاه مدعی گفت‌وگوی مستقیم مقامات ارشد ایران و عربستان در بغداد پس از پنج سال قطع روابط دیپلماتیک میان دو کشور شد. در این گزارش آمده است: هدف از این مذاکرات که دور اول آن ماه جاری (میلادی) در پایتخت عراق انجام شده، اصلاح روند روابط میان دو کشور بوده است و اولین گفت‌وگوی سیاسی مهم میان دو کشور از سال ٢٠١٦ به شمار می‌آید.

این روزنامه آمریکایی همچنین آورده است که دور اول این مذاکرات روز نهم آوریل برگزار شده و دو طرف درباره موضوع یمن و آنچه حملات انصارالله به عربستان خوانده شده بحث و گفت‌وگو کرده‌‌‌اند که به گفته این منابع آگاه، این دور از مذاکرات مثبت بوده است. فایننشال تایمز در ادامه مدعی شد که هیأت سعودی به سرپرستی رئیس اطلاعات عربستان در این رایزنی‌ها حضور داشته و دو طرف قرار است هفته آینده بار دیگر با یکدیگر دیدار کنند.

بنابر ادعای این روزنامه، مصطفی الکاظمی نخست‌وزیر عراق فرایند مذاکرات مستقیم بین عربستان سعودی و ایران را تسهیل کرده است و الکاظمی ماه گذشته در ریاض با شاهزاده محمد ولیعهد عربستان سعودی در این باره گفت‌و‌گوهایی داشت.

این خبر بازتاب زیادی داشت، اما یکی از مقامات ارشد عربستان سعودی این موضوع را تکذیب کرد. با این حال براساس گزارش روزنامه فایننشال تایمز یک مقام ارشد عراقی و یک دیپلمات خارجی این موضوع را تایید کرده که میان نمایندگان عربستان سعودی و ایران در بغداد مذاکرات مستقیم انجام شده است. این مقام عراقی ناشناس همچنین مدعی شد که بغداد برقراری «کانال‌های ارتباطی» بین ایران و مصر و همچنین ایران و اردن را تسهیل کرده است. این مقام افزود: «نخست‌وزیر (مصطفی الکاظمی) بسیار مشتاق است که شخصا در تبدیل کردن عراق به پل ارتباطی میان قدرت‌های متضاد در منطقه ایفای نقش کند. این به نفع منافع عراق است که بتواند این نقش را بازی کند. هر چه قدر در منطقه تقابل بیشتر باشد، در عراق این موضوع خودش را بیشتر نشان خواهد داد. این دیدارها میان نمایندگان عربستان سعودی و ایران در حال انجام شدن است.»

اما پس از انتشار این گزارش یک منبع ایرانی در گفت‌وگو با میادین اعلام کرد که خبر گفت‌وگوی ایران و عربستان سعودی در عراق صحت ندارد. این منبع آگاه که نخواست نامش فاش شود، از ارائه توضیحات بیشتر خودداری کرده و صرفاً این موضوع را درخصوص گزارش روزنامه فایننشال تایمز داده است.

تنش میان ایران و عربستان از کجا شروع شد؟

تنش در روابط ایران و عربستان سابقه تاریخی دارد و به بعد از انقلاب اسلامی محدود نمی‌شود، اما در سال‌های اخیر روابط بیش از گذشته متشنج شد و در نهایت در پی اتفاقات مختلفی که در سال 94 در ایران و عربستان رخ داد، روابط دیپلماتیک دو کشور به کل قطع شد. سال 94، سال خوبی برای ایران و عربستان نبود. از تعرض به نوجوانان ایرانی در فرودگاه جده تا سقوط جرثقیل در منا و در نهایت کشتار مظلومانه حجاج در صحرای عرفات در کنار اقدامات خصمانه عربستان در برابر شیعیان کشورهای اسلامی خصوصا بحرین که در نهایت به شهادت رساندن شیخ نمر انجامید و موجب جریحه‌دار شدن احساسات ایرانی‌ها شده بود که به اعتراضات در مقابل سفارت و کنسولگری عربستان در مشهد را در پی داشت.

در این میان، عده‌‌‌‌ای خودسر با حمله به سفارت عربستان، آتش تنش میان دو کشور را شعله‌ور‌‌تر کردند تا عادل الجبیر وزیر خارجه وقت عربستان فردای حمله به سفارت عربستان اعلام کند که این کشور روابط دیپلماتیک خود را به کلی با ایران قطع می‌کند. به هرحال تنش در روابط ایران و عربستان صرفاً محدود به چند موضوع خاص نمی‌شد و تفاوت‌های فاحش در مسائل بین‌المللی و رویکرد سیاست خارجی دو کشور در قبال کشورهای جهان، خصوصا کشورهای مسلمان منطقه و مهم‌تر از همه روابط با رژیم صهیونیستی شرایط را برای هرگونه ارتباط نزدیک دو کشور سخت‌‌تر می‌کرد.

تلاش کشورهای دور و نزدیک برای بهبود روابط ایران و عربستان

از همان زمان تا به امروز دولت‌ها و افراد زیادی سعی در بهبود روابط ایران و عربستان داشتند. یکی از امیدهای اصلی ‌‌‌میانجی‌گری میان ایران و عربستان، عمان بود. سلطان قابوس پادشاه عمان بارها در نقش میانجی برای ایران ظاهر شده بود و حتی در مذاکرات هسته‌‌‌‌ای نیز یکی از نیروهای موثر در روند به نتیجه رسیدن مذاکرات و برجام بود. در این سال‌های پر تنش نیز چندباری گمانه‌زنی درباره سفرهای وزیرخارجه عمان به ایران و عربستان و آغاز میانجی‌گری‌ها شد، اما در نهایت با مرگ سلطان قابوس عملاً این احتمالا به حاشیه رانده شد و نقش عمان میانجی کمرنگ‌‌تر شد. پاکستان دیگر کشوری بود که تلاش کرد تا نقش میانجی برای ایران و عربستان بازی کند. عمران‌خان نخست وزیر پاکستان که بارها در سفر به ایران از ارادت خود به ایران سخن گفته، آشکارا به این موضوع اشاره کرد و در چند سفر خود به ایران و عربستان تلاش‌هایی برای بهبود روابط دو کشور مهم جهان اسلام کرد اما تلاش‌های او نیز به نتیجه نرسید.

روسیه هم جزو کشورهایی بود که چندباری حامل پیام‌های ایران و عربستان به یکدیگر بوده است. از زمان بروز جنگ در سوریه و حمایت عربستان سعودی از مخالفان بشاراسد در خاک این کشور، ایران و روسیه در جبهه مقابل عربستان قرار گرفتند و همین جنگ به یکی از تنش‌های اصلی دو کشور بدل شد. در این میان روسیه به عنوان هم‌پیمان ایران در جنگ سوریه، سعی کرد تا کانال‌های ارتباطی میان دو کشور ایجاد کند. گرچه با وجود تمام رایزنی‌ها، مقامات سعودی تلاش کردند تا بار دیگر با بشاراسد هم پیمان شوند و به او برای ادامه حکومت در سوریه کمک کنند، تا به نوعی ایران را از صحنه رقابت‌ها حذف کنند، اما این طرح سعودی‌ها نیز با مخالفت بشار و روسیه ناکام ماند.

قطر و کویت و بحرین نیز کشورهای دیگری بودند که در این سال‌ها تلاش‌هایی برای ‌‌‌میانجی‌گری میان دو کشور ایران و عربستان داشتند. خصوصاً قطر که در محاصره اقتصادی کشورهای عربی کمک‌های زیادی از جانب ایران دریافت کرده بود و عملاً محاصره اقتصادی خود را با کمک ایران شکسته بود، بارها سعی کرد تا مقامات عربستانی را برای برداشتن گامی موثر به سمت بهبود روابط با ایران ترغیب کند. قطر در نهایت سال گذشته توانست از محاصره اقتصادی و سیاسی کشورهای عربی به سردستگی عربستان رهایی یابد و عملاً پیروز این جنگ باشد. این کشور روابط خود را با عربستان از سر گرفت اما در مسیر ‌‌‌میانجی‌گری میان ایرانی و سعودی‌ها توفیقی نیافت.

از سوریه که بگذریم، جنگ یمن هم به نقطه دیگری از تقابلات ایران و عربستان بدل شده است. عربستان، ایران را به حمایت از حوثی‌ها متهم می‌کند، در حالی خود به خاک این کشور تجاوز کرده و شش سال است که به جنگ تمام عیار علیه یمنی‌هایی که به امید استقلال و آزادی علیه علی عبدالله صالح هم پیمان سعودی‌ها قیام و انقلاب کردند، ادامه می‌دهد. به نظر می‌رسد تا زمانی جنگ عربستان علیه یمنی‌ها ادامه داشته باشد، نمی‌توانیم امیدی به بهبود روابط ایران و عربستان داشته باشیم.

اما در میان اینها عراق یکی از اصلی‌‌ترین میانجی‌ها بوده است. در سال‌های اخیر که حضور ایرانی‌ها در عراق بیش از گذشته شده و روابط ایران و عراق به بالاترین سطح رسیده بود، زمینه بروز نگرانی در سعودی‌ها برای از دست دادن یکی از پایگاه مهم منطقه‌‌‌‌ای خود شده بود. این موضوع هم خشم عربستانی‌ها را برانگیخته بود و هم تلاش‌های آنها را در برهم زدن روابط ایران و عراق و معادلات ایران در منطقه تا جایی که بخش عمده‌‌‌‌ای از تنش‌های داخلی عراق در سال گذشته ناشی نیز ناشی از حمایت‌های آشکار و نهان سعودی‌ها از رقبای دولت عراق و تلاش آنها برای ایجاد تفرقه در روابط ایران و عراق بود.

نخست‌وزیران عراقی با مشاهده این موضوعات در طول این سال‌ها، بارها اعلام ‌‌‌میانجی‌گری کردند تا شاید بتوانند خود را از مخمصه درگیری با دو کشور برهانند. نوری مالکی، عادل عبدالمهدی و حالا مصطفی الکاظمی امید داشته و دارند تا بتوانند نشان میانجی را بر سینه بزنند و ضمن بهبود در روابط ایران و عربستان از حمایت‌های دو کشور بهره‌مند شوند.

سایه مذاکرات هسته‌‌‌‌ای بر روابط ایران و عربستان

عربستان در سال‌های اخیر یکی از مخالفان جدی توافق ایران با کشورهای 1+5 بوده است. عربستانی معتقدند که با هموار شدن شرایط ایران، زمینه قدرت گرفتن جمهوری اسلامی در منطقه و جهان بیش از گذشته می‌شود و این خطری بزرگ برای سعودی‌ها به شمار می‌آید. حالا که دوباره زمینه‌هایی از ایجاد بسترهای مذاکرات هسته‌‌‌‌ای به گوش می‌رسد، عربستانی‌ها هم شروع به فرافکنی کرده‌‌‌اند. یکی از اقدامات مهم کشورهای عربی خصوصا عربستان در سال‌های اخیر هموار کردن بستر ایجاد روابط با رژیم صهیونیستی بود که در نوع خود یکی از بدترین ضربه‌ها به امیدهای بازمانده بهبود روابط میان ایران و عربستان بود.