روحانی پشت ظریف را خالی نکرده است

دیپلماسی ایرانی: انتشار فایل صوتی وزیر خارجه مانند یک زلزله سیاسی بود که با گذشت قریب به یک هفته پس لرزه های آن هنوز ادامه دارد. با گذشت این چند روز هنوز معلوم نیست موافقان ظریف آن را پخش کرده اند یا مخالفانش و یا این حواشی و جنجال های داخلی مرهون سهل انگاری امنیتی بوده است.

فارغ از اینها نباید از پیامدهای حساس آن روی مذاکرات جاری در وین و انتخابات خرداد ماه گذشت. لذا سوال مهمی که باید پرسید این است که آیا پایان احتمالی حیات سیاسی ظریف در سایه استعفا و یا استیضاح و برکناریش می تواند به شکست نشست وین و پایان حیات برجام منجر شود؟

ضمن این که در صورت کنار گذاشته شدن ظریف و تغییر سکان دار سیاست خارجی ایران، عملا دیپلماسی کشور در این برهه حساس چه سمت و سویی پیدا خواهد کرد؟

علی بیگدلی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل بین الملل:

با توجه به شدت حملات و واکنش های تند از جانب افراد و جریان های منتقد برجام و دولت در قبال محتوای فایل منتشر شده ساعته محمد جواد ظریف بسیاری معتقدند که باید شاهد استعفای رئیس دستگاه سیاست خارجی و یا استیضاح وی از سوی مجلس باشیم. حتی شدت واکنش ها به نحوی بوده است برخی از نمایندگان مجلس من جمله مجتبی ذوالنوری، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی علاوه بر استعفای محمد جواد ظریف به دلیل سخنانش در فایل مذکور خواهان محاکمه وی و همچنین حسن روحانی، رئیس جمهور شده است. آیا در صورت استعفای خواسته یا ناخواسته وزیر امور خارجه به دلیل هجمه ها و فشارهای داخلی و یا استیضاح و برکناری وی از سوی نمایندگان مجلس این امر می تواند تاثیر منفی، ولو اندکی روی مذاکرات وین داشته باشد؟

به هیچ وجه مذاکرات وین تحت‌الشعاع آینده سیاسی محمد جواد ظریف در داخل کشور قرار نخواهد گرفت. یعنی چه محمدجواد ظریف استعفا بدهد و یا توسط فشارهای مجلس نهایتاً استیضاح و برکنار شود، نمی‌تواند روی خروجی مذاکرات وین اثری منفی داشته باشد و یا حتی روند آن را کُند نماید. چرا که این مذاکرات، مذاکراتی بین المللی در قبال پرونده ای حساسی مانند پرونده فعالیت های هسته ای ایران است و ارتباطی با آینده سیاسی افراد و اعضای تیم مذاکره کننده ندارد، کما اینکه با تغییر روسای جمهور و یا وزرای امور خارجه دیگر اعضای برجام اتفاقی برای توافق هسته‌ای روی نداد. به هر حال اکنون از اعضای ۱+۴ و همچنین ایالات متحده آمریکا مسائل و حواشی مربوط به انتشار فایل صوتی ظریف را یک مناقشه سیاسی داخلی در ایران تلقی می کنند و آن را به مذاکرات وین ارتباط نمی دهند. کما این که از سه شنبه هفته گذشته نیز دور جدید مذاکرات به شکلی پررنگ‌تر از دوره های قبلی در دستور کار طرفین بود و حتی این بار اعضا تصمیم گرفتند پروسه و روند مذاکرات را تسریع بخشند. ضمن این که اخباری هم دال بر جدیت دولت جو بایدن برای رفع تحریم‌های برجامی هم مطرح شد.

همه اینها نشان می‌دهد که عملاً فضای مذاکرات وین و جدیت اعضای ۱+۴ و ایالات متحده آمریکا برای رفع تحریم ها و احیای توافق هسته‌ای ارتباطی به مسائل سیاسی در ایران ندارد. در کنار اینها نباید فراموش کنیم که مسئله برجام و پرونده فعالیت‌های هسته ای در ایران یک مسئله فراقوه‌ای است و تصمیم‌گیری در خصوص آن مربوط به دولت، مجلس و هیچ ارگان و نهاد دیگری نیست، بلکه یک مسئله ملی است که حاکمیت باید درخصوص آن تصمیم بگیرد و با توجه به حمایت رهبری از تیم مذاکره کننده قطعاً آینده سیاسی محمد جواد ظریف، چه در صورت استعفا و چه در صورت استیضاح و برکناری نمی تواند آینده برجام را مخدوش کند.

سوال ابتدایی را قدری کلان تر و راهبردی تر کنیم. در صورت استیضاح و برکناری و یا استعفای خواسته با ناخواسته محمدجواد ظریف در پی شدت واکنش ها داخلی، این مهم چه تاثیری بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در این برهه حساس دارد که به طور همزمان پیگیری دو نشست مهم وین و بغداد را در دستو کار دارد؟

ابتدا به ساکن بگذارید روی قسمت مشترک این دو سوال تمرکز شما کنیم با توجه به حساسیت کنونی در فضای دیپلماتیک و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به دلیل مذاکرات همزمان وین و نشست بغداد و نیز با توجه به این که دولت حسن روحانی در ماه‌های پایانی حیات سیاسی خود قرار دارد به نظر نمی رسد که حاکمیت بخواهد با فشار نمایندگان مجلس طرح استیضاح و برکناری و یا استعفای محمد جواد ظریف ذیل فشار را کلید بزند. این مهم از فحوای کلام حسن روحانی در جلسه هیئت دولت که چهارشنبه هفته پیش پیرامون حواشی و جنجال‌های مربوط به انتشار فایل صوتی سه ساعته محمد جواد ظریف بیان شد، کاملا هویدا بود.

ولی بر خلاف این نکته شما به نظر می رسد با توجه به گفته های چهارشنبه هفته گذشته حسن روحانی مبنی بر اینکه برخی از مواضع محمدجواد ظریف در فایل مذکور گفته ها و مواضع دولت و شخص رئیس‌جمهور نیست، می‌توان اینگونه دریافت کرد که اتفاقاً روحانی از همین حالا پشت رئیس جمهور خالی کرده است. شما این گونه تصور نمی کنید؟

به هیچ وجه این گونه نیست. اتفاقاً روحانی سعی کرده است با این مواضع شدت فشارها، واکنش‌ها، هجمه ها و جنجال ها علیه دستگاه سیاست خارجی و شخص محمد جواد ظریف را کم کند. به بیان دقیق تر روحانی با این کلمات و جملات و گام نهادن در یک مرز میانی، مدیریت شرایط را در دست گرفته است. به بیان دقیق تر اگر روحانی مواضع ظریف را در فایل صوتی تایید می‌کرد و در جلسه هیئت دولت همان گفته های وزیر امور خارجه در فایل مذکور را تکرار می کرد که وضعیت به مراتب بدتر می شد به گونه‌ای که دیگر هیچکس نمی توانست چالش را مدیریت کنند و عملا یک بحران سیاسی برای کشور به وجود می آمد که همه چیز تحت الشعاع آن قرار می گرفت. پس روحانی با یک دور اندیشی سعی در مدیریت شرایط را داشته است، ضمن اینکه اگر حسن روحانی پشت وزیر امور خارجه خود را خالی می‌کرد هیچ گاه به وزیر اطلاعات دستور نمی‌داد که پرونده انتشار فایل صوتی وزیر امور خارجه را با جدیت و به دقت پیگیری کند و نتیجه آن را به سمع و نظر افکار عمومی برساند.

از طرف دیگر باید به این نکته مهم اشاره کرد که یکی از مهمترین ابعاد مهم دولت روحانی به سیاست خارجی آن باز می گردد. کما این که از او به عنوان شیخ دیپلمات یاد می‌شود. چرا که او علاقه وافری به مسائل سیاست خارجی دارد و سال ها هم در این زمینه با محوریت پرونده فعالیت های هسته ای ایران فعالیت کرده است. بنابراین به نظر نمی‌رسد در این برهه حساس کنونی در حوزه سیاست خارجی، روحانی بخواهد پشت محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه اش را خالی کند. چون در این صورت ماه‌های پایانی حیات دولت دوازدهم با یک چالش و خلاء بسیار جدی در حوزه سیاست خارجی مواجه خواهد شد، آن هم در شرایطی که دولت روحانی نگاه جدی به نشست وین و همچنین نشست بغداد دارد. این ها علاوه بر آن است که باید به نوع واکنش بیت رهبری و حاکمیت در خصوص مواضع محمدجواد ظریف و آینده او نگاه کرد که آن هم تابعی از مناسبات وزیر امورخارجه با بیت است.

البته باید این نکته مهم را هم یادآور شد که مقام معظم رهبری اکنون اشراف کاملی به حساسیت شرایط داخلی و تاثیر مذاکرات وین بر کاهش مشکلات کشور، حداقل درفضای روانی، آن هم در آستانه انتخابات ریاست جمهوری دارد. اتفاقا از همین رو است که رهبری اصرار دارد مذاکرات وین فرسایشی نشود و در کمترین فاصله زمانی ممکن این مذاکرات به لغو تحریم ها و احیای برجام منجر شود تا بخشی از مشکلات کشور و انتقاد از مدیریت حاکمیت کم رنگ شود. پس در یک بررسی اجمالی و هزینه و فایده، به نظر می رسد که رهبری هم منافع ناشی از عدم استعفا و یا عدم استیضاح و برکناری ظریف را بیشتر از کنار گذاشتن سکاندار سیاست خارجی در این برهه حساس می دانند. با این وصف من معتقدم که رهبری هم با ادامه‌ ماموریت ظریف به عنوان وزیر امور خارجه ایران تا پایان حیات دولت دوازدهم موافق باشد و عملاً تمام این واکنش‌ها و خط و نشان کشیدن ها منتقدان علیه ظریف عملیاتی نشود.

حالا اگر در سایه یک سناریو بدبینانه نهایتا شاهد استعفا و یا استیضاح و برکناری ظریف باشیم سیاست خارجی کشور چگونه با خلاء او برخورد خواهد کرد؟

اگر در نهایت شاهد استعفا و یا برکناری محمد جواد ظریف باشیم به نظر می رسد خلاء حضور وی با بازیگری سید عباس عراقچی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه در مسیر کنونی، حداقل تا پایان دولت حسن روحانی پر شود. یعنی همان سیاستی که در دوره تصدی گری ظریف ادامه داشته، پی گرفته خواهد شد. چون همانگونه که اشاره کردم اولاً خود روحانی به دلیل سال ها تجربه در کار دیپلماتیک، علاوه بر پیگیری جدی در مسئله سیاست خارجی، محور حرکت دولت خود را، هم در دور اول و هم در دور دوم روی دیپلماسی بنا نهاد و همین جدیت به برجام ختم شد. پس روحانی هم می تواند در این چند ماه شرایط را مطابق با هشت سال گذشته مدیریت کند. مضافا تعیین محورهای اصلی سیاست خارجی مانند نگاه تهران به نشست وین و بغداد در اختیار حاکمیت است و در صحنه عمل ظریف، عراقچی و یا هر فرد دیگری فقط در حد کارگزار دیپلماتیک عمل خواهند کرد.

پس تغییر موزیر امور خارجه خلاء جدی برای دیپلماسی ایجاد نمی کند. البته ناگفته نماند که پیرو پاسخ به سوال قبلی شما من معتقدم آنچه که حسن روحانی در جلسه هیئت دولت چهارشنبه هفته گذشته پیرامون حواشی مربوط به انتشار فایل صوتی وزیر امور خارجه مطرح کرد انعکاس نامرئی مواضع بیت در همین رابطه باشد که سعی کرده است توازنی بین میدان و دیپلماسی برقرار کند. در این صورت رهبر هم احتمالا با مدیریت شرایط و ادامه سکانداری ظریف در مسند وزیر امور خارجه موافق باشد.