دلواپسی‌هایی برای زبان «ملی»

به گزارش ایسنا، مراسم روز «بزرگداشت زبان فارسی» در روز یکشنبه(۲۵ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱) با حضور محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، سجاد آیدنلو، پژوهشگر و مدرس زبان و ادبیات فارسی، دریا اّرس، سفیر ترکیه در ایران، مظفر محمدی، معاون سفیر تاجیکستان در ایران، علی‌اشرف صادقی، رئیس گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، جمعی از اعضای فرهنگستان زبان و دیگر فارسی‌دوستان توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی و با مشارکت وزارت فرهنگ و ارشاد و همچنین بنیاد رودکی در تالار وحدت برگزار شد. 

قند فارسی کام مردم را شیرین کرده است

در ابتدای این برنامه، پس از اجرای موسیقی، غلامعلی حداد عادل ضمن بیان سخنانی درخصوص روز «بزرگداشت زبان فارسی» اظهار کرد: این زبان فارسی که امروز مایه هویت ملی ما ایرانیان و دیگر کشورهای فارسی‌زبان است، افتخار و سرمایه ما، زبانی کهن است، با سابقه‌ای چندهزارساله؛ از فارسی باستان و فارسی میانه تا فارسی امروز به دست ما رسیده. در کنار این دیرینگی، گستردگی حیرت‌آوری داشته. از بنگال و بنارس و کلکته در شبه قاره هند تا چین، آسیای صغیر، بوسنی و هرزگوین تا مصر و بخش‌هایی از آفریقا، این زبان در طول قرن‌ها رواج داشته و قند فارسی کام مردم را شیرین کرده است. 

او سپس وجود صدهاهزار نسخه خطی فارسی در کتابخانه‌های سراسر جهان را گواه حضور زبان فارسی در این بخش از جهان دانست و پس از این گفت: تنها گفتنی است که پیش از آن‌که فردوسی بزرگ شاهنامه خود را با نزدیک به ۶۰هزار بیت بسراید، طبیب نام‌دار اخوینی، هدایة المتعالمین را در علم طب به زبان فارسی نگاشته است. 

رئیس فرهنگستان زبان همچنین ضمن بیان این‌که از فرصت‌های زبان فارسی، دریای وسیع واژگان نیرومند این زبان است، اظهار کرد: شاهنامه گواه آن است که زبان فارسی در هزارسال پیش به درجه‌ای از رشد و تکامل رسیده بوده که وقتی فردوسی در غزنه شاهنامه را به نظم درآورده بوده، امروز مردم در سراسر آفاق فارسی‌زبان حتی در روستاها و قهوه‌خانه‌ها، مردم عادی و عامی سخن فردوسی را می‌شنوند و می‌فهمند. این زبان با دستور زبانی استوار همیشه به هم‌خانواده با زبان‌های هندواروپایی از همه امکانات زبان‌های هندواروپایی برای گسترش برخوردار است. ما که نزدیک به ۳۰سال است در فرهنگستان زبان و ادب فارسی واژه‌گزینی می‌کنیم، باورمان این است که امکانات زبان فارسی برای این‌که زبان علم بشود، هیچ کم‌تر از زبان‌های اروپایی نیست. 

حداد عادل در ادامه با اشاره به این‌که این زبان به‌ویژه در یکصد سال اخیر تحول مبارکی یافته است، گفت: از بعد از انقلاب مشروطه و با تحول اجتماعی و سیاسی که در ایران پدید آمد، مردم در صحنه سیاسی حضور بیشتر پیدا کردند و قلم و نثر فارسی از زندان منشیانی که به فارسی مطنطن در دوره قاجاری سخن می‌گفتند آزاد و زبان سبک‌بال و مردمی و روشن شد. ما سیر تحول یک‌صد زبان فارسی را سیر به سمت سادگی و همه‌فهمی می‌دانیم. صاحب‌نظران معتقدند که دوران یک‌صدسال اخیر برای زبان فارسی، دوران درخشانی بوده است. این زبان با استفاده از آن ریشه محکم و ژرف خود در فضای تحولات اجتماعی و ادبی یک‌صدسال اخیر بالیده و آثار مهمی پدید آورده است. بسیاری از آثار ادبی جهان به زبان فارسی ترجمه شده است. زبان فارسی قابلیت خود را نشان داده و رشد کرده. امروزه در جمهوری اسلامی ایران سالانه یک‌صدهزار عنوان کتاب به زبان فارسی منتشر می‌شود که این نشان‌دهنده قدرت و گستره زبان فارسی است. 

او افزود: در جمهوری اسلامی ایران به حکم قانون اساسی، خط و زبان رسمی، خط و زبان فارسی است. فارسی، زبان مشترک همه ایرانیان است. با هر زبان مادری، با هر زبان قومی که داشته باشند. در جمهوری اسلامی ایران، همه زبان‌های مادری، قومی و محلی محترمند. زبان‌های مادری، محلی و قومی سرمایه‌های این کشورند اما ایرانیان از دیرباز با همه تنوع‌ زبانی، زبان فارسی را به عنوان زبان مشترک میان خود انتخاب کرده‌اند و امروز نیز چنین است. 

رئیس فرهنگستان زبان همچنین بیان کرد: فرهنگستان زبان و ادب فارسی توانسته است در سال‌های گذشته، بیش از ۶۰هزار معادل فارسی برای لغات و اصطلاحات بیگانه در رشته‌های علوم و فنون تصویب کند. و این معادل‌ها وارد زبان فارسی شده‌اند و تابعیت اقلیم زبان فارسی پیدا کرده‌اند. 

غلامعلی حداد عادل در بخشی دیگر از سخنان خود کار واژه‌گزینی را لازمه قانون اساسی دانست و به تالیف فرهنگ جامع زبان فارسی، زیر نظر علی‌اشرف صادقی اشاره کرد. 

او همچنین در ارائه گزارشی از فعالیت‌های فرهنگستان به تالیف دانشنامه زبان فارسی اشاره و از اسماعیل سعادت برای تالیف این اثر یاد کرد. 

رئیس فرهنگستان زبان سپس از شادروانان احمد آرام، سیدمحمد نوری‌طباطبایی، محمدتقی دانش‌پژوه، جواد ادیبی، حسن حبیبی، ابوالحسن نجفی، اسماعیل سعادت، بدرالزمان قریب، یدالله ثمره و... یاد و از زحمات احمد سمیعی‌گیلانی، محمدعلی موحد، فتح‌الله مجتبایی، حسن انوری، مهدی محقق، محمد دبیر مقدم، علی رواقی، بهاءالدین خرمشاهی و... تقدیر کرد.

حداد عادل که ریاست بنیاد سعدی را هم بر عهده دارد در بخشی دیگر از سخنان خود به ارائه گزارشی از فعالیت‌های بنیاد سعدی در زمینه زبان فارسی پرداخت و گفت: هر کس در هر جای جهان بخواهد زبان فارسی بیاموزد می‌تواند به بنیاد سعدی از حیث آموزش زبان فارسی اعتماد کند. 

به گفته او، در هند بیش از یک‌صد دانشگاه دانشجوی زبان فارسی دارند که این تعداد از تعدادی که در ایران در این رشته درس می‌خوانند بیشتر است. 

غلامعلی حداد عادل به تهدیدهای زبان فارسی هم پرداخت و بیان کرد: در جمهوری اسلامی ایران همه تصمیم‌گیرندگان متاسفانه از جایگاه بلند و اهمیت زبان و ادب فارسی، آن‌چنان که درخور آن است، آگاه نیستند. و همین، احیانا سبب بی‌توجهی نسبت به موسساتی می‌شود که وظیفه‌شان پاسداری از زبان فارسی است. انتظار ما این است که با زبان فارسی درخور زبان فارسی رفتار شود. تهدید دوم، این است که احساس می‌کنیم درس فارسی در مدرسه‌ها در مقایسه با بعضی درس‌های دیگر، فرودست‌تر انگاشته می‌شود و آن توجهی که لازم است به تدریس زبان فارسی بشود و به تربیت معلم شایسته برای تدریس زبان فارسی، وجود ندارد. ما آموزش و پرورش را اساس آموزش زبان می‌دانیم و اگر نسل آینده با زبان و ادبیات فارسی در مدرسه آشنا نشود، دیگر جبران این عقب‌ماندگی اگر محال نباشد بسی دشوار خواهد بود. گاهی به شعر فارسی کم‌لطفی می‌شود چون تاکید بر حافظه و حافظه‌محوری در درس‌های علمی به حق نکوهش می‌شود گمان می‌شود که از حافظه در حفظ کردن شعر فارسی هم نباید استفاده کرد. درحالی که حافظه باید به کمک شعر فارسی بیاید. باید هر ایرانی که از مدرسه بیرون می‌آید ذهنش سرشار از گوهرهای درخشان شعر فارسی باشد. به درس‌هایی مانند املاء، انشاء و نگارش توجه لازم نمی‌شود. گاهی این درس به دست معلمانی سپرده می‌شود که متخصص زبان و ادبیات فارسی نیستند. البته این سخن به معنای نادیده‌گرفتن تلاش‌ها و کوشش‌هایی که برای بهبود کتاب‌های درسی و تربیت معلم در جریان است نیست اما ما نگرانی داریم. ما نگران ورود بی‌سامان لغات بیگانه به زبان فارسی هستیم، ما نمی‌خواهیم زبان فارسی ملغمه‌ای از واژگان زبان‌های ناهم‌خوان با هم شود. متاسفانه در کشور شاهد استفاده بی‌جا و فراوان از الفاظ و خط بیگانه هستیم. 

او از انتخاب نام «کوییک» برای یک خودرو ایرانی انتقاد کرد و گفت که اقدامات فرهنگستان دراین‌باره تاکنون به‌جایی نرسیده است. 

رئیس فرهنگستان زبان سپس گفت: از صداوسیما که دائما با زبان سروکار دارد و با فرهنگستان البته همکاری دارد، درخواست می‌کنم به استفاده از لغات بیگانه در آگهی‌های تبلیغاتی خود که خلاف قانون است خاتمه بدهد. این تناقض است که همه را به پاسداری از زبان فارسی دعوت کند اما خود به آن‌چه دیگران را بدان فرامی‌خواند عمل نکند. لجام‌گسیختگی خط و زبان در فضای مجازی، پدیده‌ای جدید و متاسفانه روبه‌رشد است و آسیبی است که زبان فارسی را تهدید می‌کند. ما در فرهنگستان باید برای آن چاره‌اندیشی کنیم، کارهایی کرده‌ایم که اعتراف می‌کنم کافی نیست. 

رفع شبهاتی درخصوص شاهنامه

سخنران بعدی این همایش، سجاد آیدنلو نیز در سخنانی با موضوع «چرا شاهنامه حماسه ملی همه ایرانیان است؟» گفت: شاهنامه همیشه حماسه ملی همه ایرانیان است، بوده و خواهد بود. شاهنامه به زبان ملی فارسی نوشته است. به نادرست می‌گویند فارسی زبان «رسمی» ایرانیان است نه ملی. صفت «رسمی» یک صفت قانونی برای فارسی است، فراتر از رسمی، فارسی، زبان ملی همه ایرانیان است چون همه ایرانیان در همه نواحی استان‌ها با هر زبان مادری و گویشی مهم‌ترین و اصلی‌ترین آثار ادبی و فکری و فکری خودشان را به فارسی آفریده‌اند و این نشان‌دهنده این است که وجه ملی برای زبان فارسی از عملکرد و رویکرد همه ایرانیان در طول تاریخ اخذ شده است. یک مسئله دستوری یا قانونی نیست. 

او در عین حال بیان کرد: شاهنامه، گزارش منسجم، متوالی و وحدتمند تاریخ ملی یا داستانی ایران و در بخشی دیگر تاریخ واقعی ایران است. و در این تاریخ ملی یا روایی یا واقعی همه ایرانیان با هر لهجه و منطقه‌ای مشترک هستند. شما در طول تاریخ اهالی کدام شهرها را می‌توانید بیابید که رستم در نظر او نمونه اعلای جهان پهلوانی نبوده است یا در سوگ سیاوش نگریسته باشد. 

آیدنلو سپس با بیان این‌که جغرافیا و سرزمینی با حدود مشخص به نام ایران محور داستان‌های شاهنامه است، گفت: لذا همه ایرانیان در هرکجای دنیا که بوده باشند و هستند، شاهنامه را به‌نوعی ایران‌نامه می‌بینند. از بسیاری از شهرها، روستاها و نواحی ایران در شاهنامه نام برده است و برخی از این نواحی نقش تعیین‌کننده‌ای در داستان‌ها داشتند. 

او در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: بخشی از آداب و آیین‌ها و به‌اصطلاح اجتماعیات ایران پیش از اسلام که برخی از آن‌ها امروز هم بین ایرانیان محترم است و اجرا می‌شود مثلا جشن نوروز در شاهنامه به یادگار مانده. همچنین درخصوص تاثیر بسیاربسیار گسترده شاهنامه در استان‌های و نواحی مختلف ایران خارج از خراسان است، آن هم در بین قشری خاص، بلکه اصناف مختلف مردم. 

سجاد آیدنلو همچنین ضمن بیان این‌که در باورها و روایت‌های عامیانه نواحی مختلف شخصیت‌های شاهنامه حضور دارند، گفت: اگر بنا بر مدعا، چنان که عده‌ای می‌گویند ایرانیان دیگر، غیر از آن‌هایی که زبان‌شان هم پارسی‌ست، حماسه‌های دیگری دارند، قاعدتا باید بتوانند یک هزارم تاثیر کمی و کیفی مواردی را که عرض کردم در منطقه خودشان نشان دهند؛ چنین چیزی نداریم. 

او سخنان خود را با خواندن شعری از اسکندر ختلانی، شاعر فقید اهل تاجیکستان به پایان برد. 

اولین فرهنگ فارسی که به صورت رایانه‌ای تدوین شد

پس از این، علی‌اشرف صادقی پیش از ارائه مطالبی درخصوص فرهنگ جامع زبان فارسی بیان کرد: زبان فارسی با نام فارسی باستان یا پهلوی ۲۵۰۰ سال است که زبان ملی و رسمی ایرانیان بوده است. این زبان در دوره اسلامی به مناطق دیگری که زبان‌های دیگر ایرانی آن‌جا تکلم می‌شد مهاجرت کرده و زبان رسمی آن‌جا هم شده است. 

او همچنین گفت: فردوسی یکی از تقویت‌کنندگان بزرگ و گسترش‌دهندگان زبان فارسی است. بزرگان دیگری مثل مولانا و نظامی را هم می‌توانیم جزء گسترش‌دهندگان زبان فارسی بدانیم. فرهنگستان کوشش کرده است که یک سند دیگر را برای تقویت زبان فارسی ارائه بدهد و آن فرهنگ جامع زبان فارسی است. 

رئیس گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان در ادامه اظهار کرد: فرهنگ‌نویسی امروز در غرب رشد پیدا کرده و و از یک فن تبدیل به یک علم شده است. به‌طوری که دست‌نامه‌های متعددی به زبان انگلیسی و سایر زبان‌های ملل غربی درباره فرهنگ‌نویسی داریم. در کشور ما متاسفانه در طول تاریخ به فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی هیچ توجهی نشده است. 

او سپس به بیان علت این مسئله پرداخت و همچنین گفت: اولین فرهنگ فارسی، در قیاس با زبان عربی فرهنگ کوچکی است؛ فرهنگ لغت اسدی توسی است. 

صادقی در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: دهخدا تصور می‌کرد که زبان فارسی کلاسیک فقط تا قرن هشتم رواج داشته و پس از آن دچار انحطاط شده است. این یک نظر شخصی است، برای همین به متون بعد از قرن هشتم نپرداخته تا این‌که جانشینان او در موسسه لغت‌نامه دهخدا، مرحوم دکتر معین و مرحوم جعفر شهیدی و دکتر سیدمحمد دبیر سیاقی تعدادی از متون قرن هشتم را اضافه کردند. ولی لغت‌نامه دهخدا لغات علمی امروز را ندارد در حالی که زبان پویا است. در نتیجه زبان همیشه به جلو می‌رود و صاحب واژگان جدیدی می‌شود. 

او همچنین ضرورت تالیف فرهنگ جامع را تالیف فرهنگی با روش‌های جدید دانست و گفت: فرهنگستان بعد از تصویب گروه فرهنگ‌نویسی بنده حقیر را مامور کرد تا سرپرستی این کار را به عهده بگیرم و بنده به کمک همکاران دانشمندم طی جلسات متعددی تصمیم گرفتیم تمام متون فارسی را از قرن ۴ تا ۱۴ و امروز واژه‌گزینی و وارد رایانه کنیم و این اولین باری است که یک فرهنگ فارسی به صورت رایانه‌ای تدوین می‌شود. قریب ۱۲۰۰ متن را برای این فرهنگ انتخاب کردیم.

پس از پایان سخنان علی‌اشرف صادقی از جلد سوم فرهنگ جامع نیز رونمایی شد. 

پس از این، محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در سخنانی از پیگیری‌هایی که در زمینه صیانت از زبان فارسی در بخش‌های مختلف انجام می‌شود گفت.

تاثیر عناصر منفی عصر دیجیتال بر زبان فارسی

سخنران بعدی همایش روز «بزرگداشت زبان فارسی» سفیر ترکیه در ایران بود. دریا اّرس گفت: موفقیت شگفت‌انگیز زبان فارسی به‌ویژه در بیان موضوعات و مفاهیم حماسی، غنایی، فلسفی، علمی و... باعث شهرت جهانی یافتن شاعران و نویسندگان بسیاری شده است. 

او همچنین با بیان این‌که ایران با شعر و ادبیات در سراسر جهان شناخته شده است، اظهار کرد: بی‌شک زبان فارسی نیز مانند هر زبان دیگری در طول زمان دست‌خوش تغییرات مهم و اساسی شده است، این تغییر که به‌خصوص پس از مشروطه آغاز شده، امروز نیز مطابق با نیازهای زمانه و روزگار ما در حال ادامه است. 

سفیر ترکیه سپس بیان کرد: با کمال تاسف می‌خواهم بگویم زبان فارسی نیز همانند بسیاری از زبان‌های بزرگ دنیا عمیقا تحت تاثیر عناصر منفی عصر دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی و... قرار گرفته است. هجوم فرهنگی، سرازیر شدن واژگان بیگانه در زبان‌های ما خطر بسیار بزرگی برای آینده زبان‌ها است. ما باید بسیار مواظب باشیم در این مسائل. فقط با قوانین و نهادها نمی‌توان از یک زبان پاسداشت و صیانت کرد. پاسداشت یک زبان تنها با توجه و احترام خاصی که گویندگان آن زبان نشان می‌دهند امکان‌پذیر است و این فقط آموزش می‌خواهد. 

او در پایان یاد و خاطره تمامی هنروران، سخن‌وران و دانشمندانی را که تا امروز در پاسداشت زبان و ادب فارسی سهم بسزایی داشتند گرامی داشت و در نهایت غزلی را از قیصر امین‌پور خواند. 

مظفر محمدی نیز در بخش دیگری از این همایش یادداشتی را درخصوص شاهنامه خواند. 

در همایش روز «بزرگداشت زبان فارسی» همچنین از عبدالقیوم قویم، عضو پیوسته خارجی فرهنگستان تقدیر شد و او ضمن سخنانی کوتاه شعری را هم خواند. 

این مراسم با اجرای موسیقی با قطعاتی از رودکی و فردوسی پایان یافت.