پیشنهاد تغییر عناوین و ساعات دروس

«این درس به چه دردی می‌خوره؟»؛ سوالی پرتکرار و ذهن‌آشناست که بسیاری از ما بارها در طول تحصیل از خودمان و معلمان‌مان پرسیده‌ایم و پاسخی درخور دریافت نکرده‌ایم. مقوله روزآمدی و همسوسازی محتوای آموزشی با نیازهای روز مخاطبانِ دانش‌آموزی، از آن دست موضوعاتی است که همواره بر آن تاکید می‌شود و وزارت آموزش و پرورش را در سیبل انتقادات دانش‌آموزان، معلمان و کارشناسان حوزه تعلیم‌وتربیت قرار می‌دهد.

به گزارش ایسنا، عمده‌ترین و آخرین تغییرات محتوایی در کتب درسی به نیمه اول دهه 90 و پس از تصویب سندتحول بنیادین بازمی‌گردد. سندتحول بنیادین در اواخر سال ۱۳۹۰ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و چندی بعد جهت اجرا به وزارت آموزش و پرورش ابلاغ شد. سند برنامه درسی ملی نیز به عنوان یکی از مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش در واپسین روزهای اسفندماه سال ۱۳۹۱ به امضای رئیس جمهور وقت رسید.

براساس اسناد بالادستی مذکور، وزارت آموزش و پرورش موظف شد هرسال،‌ کتاب‌های درسی دو پایه تحصیلی را تغییر دهد. نیمه اول دهه ۹۰ را می‌توان اوج فعالیت سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی برای تغییر کتب درسی به حساب آورد. در واقع با استقرار ساختار جدید آموزشی «۳-۳-۶» از سال تحصیلی ۹۲-۹۱ در نظام آموزشی کشور بر اساس سندتحول بنیادین - که البته برخی کارشناسان اجرای آن را با شتاب زدگی و تعجیل ارزیابی کرده‌اند- ، تحولِ محتوایی در کتب درسی نیز در دستور کار قرار گرفت.

روند تغییرات کتب درسی اینگونه بود که با تغییر ساختار آموزشی از «۴-۳-۵» به «۳-۳-۶»، محتوای کتاب‌های درسی به ترتیب از سال تحصیلی ۹۱ (پایه دوم و ششم ابتدایی)، سال ۹۲ (سوم ابتدایی و دوره اول متوسطه اول)، سال ۹۳ (چهارم ابتدایی و دوره دوم متوسطه اول) سال ۹۴ (پنجم ابتدایی و دوره سوم متوسطه اول) تغییر کردند. در سال ۹۵ (دوره اول و دوم متوسطه دوم ) و در سال ۹۶ دوره سوم متوسطه دوم مشمول تغییر شدند.

به این ترتیب ساختار نظام آموزشی و محتوای کتاب‌های درسی دانش‌آموزان در سال تحصیلی ۹۷-۹۶ در همه مقاطع تغییر کرد و با استقرار پایه دوازدهم در ساختار جدید در آخرین حلقه تغییرات، مقطع پیش‌دانشگاهی نیز حذف شد.

در همان دوره بود که کتب درسی جدیدی چون تفکر و سواد رسانه‌ای، انسان و محیط زیست، سلامت و بهداشت، مدیریت خانواده و سبک زندگی و درس هنر به جدول درسی مقاطع دهم، یازدهم و دوازدهم افزوده شدند.

تغییرات کتب درسی و همسوسازی آنها با نیازهای روز دانش‌آموزان، در عین حال که اقدام مثبت و اثرگذاری محسوب می‌شد، اما طبیعی بود که به علت سرعت بالای تغییرات، دچار اشکالات و حواشی هم بشود، به گونه‌ای که طی سالیان اخیر برخی تغییرات، رسانه‌ای شده و بعضا مورد نقد جامعه نیز قرار گرفتند.

با پایان یافتن ماراتن تغییرات کتب درسی، برنامه‌های سازمان پژوهش برای اعتبار سنجی و بازنگری کتب درسی ( که باید هر پنج سال یک بار انجام شود) آغاز شد و طی دوسال اخیر نیز اقداماتی برای تدوین راهنماهای برنامه درسی آغاز شد که البته با تغییر دولت و تیم مدیریتی سازمان پژوهش، منتج به تغییرات محسوسی در برنامه درسی نشد و به این ترتیب کتب درسی سال تحصیلی جاری نیز بدون بازبینی و تغییرات گسترده به چاپ رسیده و به دست دانش‌آموزان می‌رسند.

۲۱ اردیبهشت ماه سال جاری، مقام معظم رهبری در دیدار با معلمان، سخنانی پیرامون محتوای آموزشی و ضرورت توسعه علم نافع در کتب درسی بیان کرده و فرمودند: « الان در دبیرستان‌های ما و شاید در دبستان‌های ما دانش‌هایی تدریس می‌شود که هیچ فایده‌ای به حال امروز و آینده‌ این دانش‌آموز ندارد؛ یک چیزهایی است، [یک] ذهنیّاتی است که یادشان هم می‌رود و در هیچ مسئله‌ زندگی به اینها کمک نمی‌کند، در پیشرفت علم به اینها کمک نمی‌کند؛ اینها را شناسایی کنید، حذف کنید.»

ایشان در ادامه با بیان اینکه «علم نافع، آن علمی است که بتواند استعداد جوان و نوجوان را شکوفا کند؛ استعداد او را شناسایی کند، آن را در جهت استعداد خودش رشد بدهد، آن استعداد را شکوفا کند؛ برای آینده‌ او سرمایه‌ ذهنی و عملی فراهم بکند؛ این می‌شود علم نافع؛ بعد طبعاً در پیشرفت و تعالی کشور تأثیرگذار خواهد بود امّا اینکه حالا یک مشت محفوظات ناکارآمد را به ذهن دانش‌آموز سرازیر کنیم، نه این [فایده ندارد].»، بر ضرورت پرداختن بیشتر به موضوعاتی چون سبک زندگی اسلامی، ‌تعاون، همکاری اجتماعی، نظم و قانون‌گرایی، نهادینه کردن احساس تحقیق و مطالعه در نوجوان تاکید کردند.

چالش‌های حوزه "محتوای آموزشی" در دبستان و دبیرستان

در همین راستا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در گفت‌وگو با ایسنا، درباره جاری شدن علم نافع در محتوای آموزشی و برنامه‌هایی که سازمان پژوهش برای عمل به فرامین رهبری در زمینه حذف محتواهای غیرنافع و افزودن محتوای سودمند در کتب درسی مدنظر دارند، اظهار کرد: در ارتباط با اصلاح و تغییر محتوای آموزشی ناظر به علم نافع، سه نکته را باید عرض ‌کنم. نکته اول اینکه تغییر و تحول در کتاب درسی هرچند که یکی از مهم‌ترین راه‌های حل مشکل غیرنافع بودن محتواست،‌ اما تنها راه حل نیست.

وی افزود: در حال حاضر کتاب‌های تحولی و مفیدی داریم که به بدترین نحو اجرا می‌شوند؛ بنابراین مسئله فقط اصلاح کتاب درسی نیست. البته محتوای آموزشی در آموزش و پرورش در برخی دروس و مقاطع و دوره‌ها، غیرنافع است که در فرمایشات مقام معظم رهبری هم بود که در دوره دبیرستان بیشتر احساس می‌شود و واقعا هم همین طور است و شاید در خیلی از دروس دوره ابتدایی از این جهت چالش جدی نداشته باشیم.

لطیفی با اشاره به اینکه چالش ما در دوره ابتدایی شاید زیاد بودن حجم محتوا و عدم تناسبش با ساعت درسی باشد که آن هم دلایل خودش را دارد و باید جداگانه بررسی شده و برای حلش اقدام شود گفت: اما به هرحال، اینکه با چنین مشکلی مواجهیم، راه حلش صرفا تغییر کتاب نیست، چرا؟ به این دلیل که ما کتاب‌های تحولی را هم داشته‌ایم؛ کتاب‌هایی که به مهارت‌ها و آداب زندگی و همین ویژگی‌ها و صلاحیت‌هایی که مورد تاکید رهبری و مورد نیاز جامعه است هم توجه دارد، اما اینها به نحو بدی اجرا می‌شوند.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادامه داد: بنابراین حل مسئله غیرنافع بودن محتوای آموزشی صرفا با تغییر کتاب و تغییر برنامه اتفاق نمی‌افتد و به اذعان بسیاری از معلمان و آموزش‌وپرورشی‌ها هم اکنون هم برخی کتاب‌هایی که داریم، کتاب‌های خوبی هستند و در جهت رویکرد تحولی نگاشته شده‌اند، اما متاسفانه عدم مراقبت درست از اجرا، نبود معلم مناسب و چالش‌های مرتبط با فضای اجرا منتهی شده است به اینکه آن درس‌ها هم خوب اجرا نشود.

جاری شدن علم نافع، صرفا با تغییر کتاب‌های درسی اتفاق می‌افتد؟

لطیفی با بیان اینکه شاید برخی تصور کنند جاری شدن علم نافع در آموزش و پرورش صرفا با تغییر کتاب‌های درسی اتفاق می‌افتد عنوان کرد: این درحالی است که تجربه کتاب‌های تحولی قبلی نشان داده است که اگر بهترین کتاب را تالیف کنیم، اما دوره‌های آموزشی برای معلمان به درستی برگزار نشود، اتفاق مثبتی رخ نمی‌دهد بلکه چه بسا اتفاق عکس رخ دهد. اشاعه و آموزش صحیح کتب تحولی نیز یکی از مهم‌ترین ضرورت‌هاست.

وی افزود: نکته دوم اینکه آنچه در فرمایش مقام معظم رهبری بود به نوعی به "تحول" اشاره داشت؛ تحول یک تفاوت اساسی با اصلاح دارد. ما دو نوع تغییر داریم، تغییرها گاهی تحولی هستند و گاهی اصلاحی. در تغییرات اصلاحی، شما به ساختارها دست نمی‌زنید، ساختارها را نگه می‌دارید اما در تغییرات تحولی، شما ناچارید که بنیادها، چارچوب‌ها و ساختارها را نیز عوض ‌کنید.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در ادامه بیان کرد: وقتی نگاه و تغییر، از جنس تغییر تحولی است، ما با محدودیت‌ جدی مواجهیم و آن هم این است که نمی‌توانیم در ساختار کتاب‌های درسیِ موجود و عناوین درسی موجود بسیاری از مواردی که مدنظر است را اعمال کنیم ، لذا بخشی از کاری که اکنون در سازمان در حال انجام است که از دوره بنده هم شروع نشده است، بلکه حداقل از دوره دکتر ملکی شروع شده بود، یک سری اصلاحات و تغییرهای ساختاری و اساسی در برنامه درسی و طراحی محتوای آموزشی است.

مطالعه برای تغییر جدول عناوین دروس و ساعات اختصاص یافته به هرعنوان

لطیفی با بیان اینکه اکنون در حال مطالعه برای تغییر جدول عناوین دروس و ساعات اختصاص یافته به هرعنوان هستیم اظهار کرد: این تغییر، تغییری اساسی و مسئله بسیار حساسی است که به هیچ‌وجه نمی‌شود بدون بررسی‌های کافی آن را به سرانجام رساند.

وی اضافه کرد: بعد از تصویب سند تحول به واسطه اینکه تغییر نظام ۳ـ۳ـ۶ با سرعت انجام شد، آموزش و پرورش و سازمان پژوهش فرصت برای چنین تغییرهایی پیدا نکرد. اکنون شرایط فراهم است و خوشحالیم که این فرمایش مقام معظم رهبری، این مطالبه اجتماعی را هم دارد پررنگ تر می‌کند.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با اشاره به اینکه بنابراین یک بخش از فعالیت‌هایی که سازمان در حال حاضر انجام می‌دهد تغییر و تحول در ساختار کلی عناوین دروس و کتاب‌هاست که البته ما در چنین مواردی، پیشنهاددهنده هستیم و پیشنهادهای کارشناسی باید به شورای عالی آموزش و پرورش ارائه شود و در آنجا به تصویب برسد گفت: ما این مسیر را آغاز کرده‌ایم و برنامه خود را در شورای معاونین وزارت آموزش‌وپرورش و قرارگاه اجرایی‌سازی سند تحول ارائه کرده‌ایم که با استقبال نیز مواجه شده است.

لطیفی افزود: معاونت‌های مختلف همکاری می‌کنند تا کار انجام شود. این یک برنامه میان‌مدت و بلندمدت سازمان است و بخشی از تمرکز ما اکنون روی این کار قرار دارد. با توجه به فرمایشات مقام معظم رهبری چنین تغییراتی، تغییراتی از جنس تحول بنیادین است، در یک سری زمینه‌ها چاره‌ای جز این کار نداریم. همین حالا کتاب‌هایی داریم که افزودن و یا حذف برخی محتواها کمکی به بهبود ساختارشان نمی‌کند، زیرا ساختارشان به گونه‌ای بسته شده و اصلا عناوین کتاب‌ها و نسبتشان با همدیگر به گونه‌ای است که چندان امکان تغییر جدی در آنها را نداریم.

وی با بیان اینکه لذا بخشی از تلاش‌های جدی ما در حال حاضر، سرمایه‌گذاری روی اقدامات میان‌مدت برای تغییرات اساسی در برنامه‌های درسیِ دروس در چارچوب اسناد تحولی است اظهار کرد: به دنبال این هستیم که عناوین درسی و محتواهای آنها را تا جایی که ممکن باشد به سمت شایستگی‌های عمومی و نه صرفا محتوای رشته‌ای ببریم، یعنی به سمت آن بخش از محتوا که دانش‌آموز در زندگی واقعی‌اش به آن نیازمند است. این در واقع بخشی از اقدامات است.

بهسازی کتاب‌های درسی آغاز می‌شود

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادامه داد: نکته سوم هم اقداماتی است که برای کوتاه‌مدت داریم انجام می دهیم. اقدامات کوتاه‌مدت را عمدتا ذیل طرحی تحت عنوان بهسازی کتاب‌های درسی پیگیری می‌کنیم. در این طرح به دنبال این هستیم که حداکثر اصلاحی که تا مهر ۱۴۰۲ با توجه به ساختار موجود کتاب‌ها می‌توانیم انجام دهیم را عملی کنیم. البته علاوه بر طرح بهسازی، آماده کردن راهنمای آموزش ترکیبی برای مدارس را نیز در دست انجام داریم که در آن چارچوب هم بخشی از ابتکارها و پیشنهادها را برای معلمان داریم تا بتوانند آموزش را هدفمندتر و سودمندتر کنند.

تقویت، اصلاح و روزآمدسازی محتوای تعدادی از کتب در ۳ زمینه

لطیفی تمرکز بر اصلاحات محتوایی و اصلاح برخی تکالیف و فعالیت‌های موجود در کتاب درسی را ذیل پروژه بهسازی دانست و عنوان کرد: بخشی از این اصلاحات، به دانش‌آموز کمک می‌کند که مطالب برایش بیشتر قابل فهم باشد. بخش دیگر نیز به تقویت، اصلاح و روزآمدسازی محتوای تعدادی از کتابها در سه زمینه سواد فضای مجازی و سواد رسانه‌ای، جمعیت و خانواده و همچنین در زمینه هدایت تحصیلی است. در واقع با در نظر داشتن این مباحث، برخی کتاب ها را اکنون داریم تغییر می‌دهیم یا یک سری بخش‌هایش را اصلاح می‌کنیم.

وی ادامه داد: این اصلاحات و تغییرات را از بیش از یک ماه قبل به صورت عملیاتی کلید زده‌ایم و امیدواریم اگر این پروژه بهسازی هم خوب پیش برود برای مهرماه سال ۱۴۰۲ در تعدادی از کتاب‌ها، اصلاحاتی را به تناسب نوع کتاب و حوزه محتوایی داشته باشیم.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با اشاره به اینکه برخی کتب تغییرات کلی‌تری خواهند داشت مانند کتاب کار و فناوری که حداقل یک یا دو جلد از کتب کار و فناوری تغییر کلی خواهند داشت که کارش شروع شده است گفت: در برخی کتب شاید مواردی در حد فعالیت‌های یادگیری تغییر کنند و چارچوب و اسکلت کلی کتاب را فعلا نمی‌توانیم دست بزنیم. اما در پروژه بهسازی نهایت سعی و تلاشمان این است که تا جایی که می‌توانیم در چارچوب فعلی کتاب اصلاحات را ناظر به اهداف انجام دهیم.

اعمال تغییرات اصلاحی برای مهر ۱۴۰۲

لطیفی در پاسخ به اینکه بنابراین تغییرات به سال ۱۴۰۲ می‌رسند؟ اظهار کرد: بله، این خیلی مهم است که در جامعه فهم درستی از فرایند برنامه‌ریزی، تألیف و آماده‌سازی کتب درسی داشته باشیم. ما سالانه حدود ۹۷۰ عنوان کتاب درسی را در تیراژ ۱۴۹ میلیون جلد تهیه و به مدارس ارسال می‌کنیم. برای اینکه این حجم از کتاب به مدرسه برسد ما در طول سال تقریبا باید روزی بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب در دو شرکت چاپ که به این کار می‌پردازند، چاپ کنیم.

وی افزود: چاپ کتاب‌های مهر هر سال از شهریور یا مهر سال قبل شروع می‌شود و هنگامی که در بهمن ۱۴۰۰ وارد سازمان شدم، بالغ بر ۹۰ درصد کتب درسی چاپ شده بودند یا به چاپخانه‌ها ارسال شده بودند و امکان تغییر وجود نداشت. آماده‌سازی و چاپ کتاب درسی فرآیندی بسیار پیچیده و طولانی است و اینطور نیست که اگر ما امروز اراده کنیم، مثلا بتوانیم یک هفته یا یک ماه بعد، کتابی را تغییر دهیم.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تاکید کرد که کتاب درسی را نمی‌توان بدون برنامه و بدون در نظر گرفتن نسبت محتوای یک کتاب با دیگر کتابهای همان پایه یا کتابهای همان موضوع در دیگر پایه‌ها، تغییر داد. آموزش و پرورش و مردم در برخی سالهای گذشته، تجربه‌های ناخوشایندی از تغییرهای بدون بررسی کارشناسی کافی داشته‌اند که هرچند خیلی اندک بوده‌اند، ولی در شأن مردم ما نبوده و ما اصلا نمی‌خواهیم چنین اتفاق‌هایی تکرار شود.

لطیفی با اشاره به اینکه همچنین باید به این مسئله هم توجه کرد که ساختار محتوا و مطالب کتاب‌های درسی به‌گونه‌ای است که به راحتی نمی‌شود بگوییم مثلا این درس یا این چند صفحه را حذف می‌کنیم و مطلب دیگری را به جایش می‌گذاریم عنوان کرد: محتواها معمولا در هم تنیده هستند و برای تصمیم‌گیری درباره آنها، آن هم با این تعداد کتاب درسی، نمی‌شود با شتاب‌زدگی عمل کرد. مقام معظم رهبری هم در صحبت اردیبهشت امسال خود، دقیقا به این نکته تصریح داشتند که مسئولین برای حل این مشکلات آموزش و پرورش، دستپاچه نشوند و کار را با شکیبایی دنبال کنند.

وی در خاتمه تاکید کرد که اتفاقی که در کلاس درس می افتد حاصلضرب محتوای آموزشی و طراحی آموزشی معلم است و معلم نقش بسیار مهمی در این زمینه دارد. این نکته مورد تأکید مقام معظم رهبری هم بوده که معلمِ خوب می‌تواند نقص‌ها و کاستی‌های کتاب را پوشش دهد و معلمِ بد می‌تواند بهترین محتوا را زمین بزند.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی افزود: لذا، با توجه به حساسیت مسئله و زمان اندکی که در اختیار داشتیم، حداکثر کاری که در کوتاه مدت برای مهر ۱۴۰۱ می‌توانستیم انجام دهیم این بود که با استفاده از راهنمای آموزش ترکیبی و یا برگزاری دوره‌های آموزشی، به معلم کمک کنیم تا بتواند طراحی‌های آموزشی که برای کلاس درس دارد را تا جایی که می‌تواند ارتقا داده و تمرکز فرآیند یاددهی-یادگیری را بر روی اهداف اساسی آموزش و محتوای مورد نیاز دانش‌آموزان بگذارد. آنچه برای مهر ۱۴۰۱ در اختیار و توان ما بوده، همین قدر بوده است و تلاش مان را معطوف برنامه میان مدت و اصلاحات برای سال ۱۴۰۲ می کنیم.