یافته‌های جدید درباره قلعه‌ای باستانی در ایران

با انجام بررسی‌های آرکئوژئوفیزیک با روش مغناطیس‌سنجی در قلعه اولتان، باستان‌شناسان به یافته‌های جدیدی رسیدند.

به گزارش ایسنا به نقل از روابط‌عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، بررسی‌های آرکئوژئوفیزیک با روش مغناطیس‌سنجی در محوطه باستانی «اولتان» با همکاری اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل و معاونت پژوهشی دانشگاه شهید بهشتی به سرپرستی کورش محمدخانی، عضو هیأت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی با مجوز پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری انجام شد.

کورش محمدخانی ـ‌ عضو هیأت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی ـ «اولتان قالاسی» یا قلعه «اولتان» را از محوطه‌های بسیار مهم دوره ساسانی و اسلامی در شمال غربی کشور دانست و گفت: اولتان قالاسی در ساحل جنوبی رود ارس و در کمتر از ۵۰۰ متری غرب شهر اولتان و در میانه راه پارس‌آباد به آصلان‌دوز، در استان اردبیل واقع شده است.

او افزود: با توجه به آثار سطحی و بررسی عکس‌های هوایی و ماهوارهای به نظر می‌رسد این محوطه باستانی، شهری بوده که از دو بخش محصور (شارستان یا ارگ) و غیرمحصور (بخش استقراری پیرامون شارستان، ربض) تشکیل شده است.

سرپرست هیأت باستان‌شناسی اولتان با بیان این‌که ارگ، شهر وسیع و تقریباً مسطح است و بارویی خشتی آن را فرا گرفته است، گفت: اولتان قالاسی در مجموع و با احتساب ارگ و ربض (دیوار گرداگرد شهر) احتمالاً بیش از ۷۰ هکتار وسعت دارد و بی‌شک شرایط شکل‌گیری و جای‌گیری اولتان قالاسی تحت تأثیر وجود و جریان رود ارس بوده است.

محمدخانی افزود: روی حصار پستی و بلندی‌هایی با فواصل مختلف، تقریبا ۳۰ متر، دیده می‌شوند که به نظر می‌رسد نشانگر برجک‌های آن باشد وگرداگرد ارگ (در شرق، جنوب و غرب) را خندقی به عرض ۱۰ متر احاطه کرده که امروزه خندق غربی به عنوان کانال فاضلاب کارخانه قند استفاده می‌شود. در خندق جنوبی نیز ساختار و سازه‌ای همچون آغل گوسفندان، کارگاه سنگ‌شکنی و کارخانه رب سپهری ساخته شده است.

عضو هیأت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به این‌که شرایط، شکل‌گیری و جای‌گیری اولتان قالاسی بی‌شک بی‌تأثیر از وجود جریان رود ارس نبوده، به‌طوری که ضلع شمال‌غربی ارگ بر لبه پادگان رود و مطابق با مسیر جریان رود احداث شده، بیان کرد: احتمالاً به منظور دفاع بهتر از شهر، از وجود مانع طبیعی نهایت استفاده به عمل آمده است.

او ادامه داد: اولتان قالاسی از جهت شمال و شمال غربی به رود ارس مشرف است و در برخی منابع از این شهر به عنوان یکی از بنادر دوره اشکانی نام برده می‌شود، درحالی‌که با توجه به کاوش‌های انجام شده و جستجوی دقیق منابع و کتب مربوط به تاریخ و جغرافیای تاریخی دشت مغان و این محوطه، به نظر نمی‌رسد قدمت این شهر به دوره اشکانی برسد.

 سرپرست هیأت باستان‌شناسی اولتان گفت: با توجه به مطالعات و کاوش‌های کریم علیزاده در این محوطه در دهه هشتاد خورشیدی، آثاری از دوره ساسانی و بیشتر از دوره اسلامی وجود دارد و احتمالاً این شهر در مقطعی از تاریخ، نامی جز «اولتان» داشته و تنها از دوره مغول به بعد است که نام اولتان را در یکی از منابع مهم مشاهده می‌کنیم.

محمدخانی ادامه داد: بررسی‌های آرکئوژئوفیزیک با روش مغناطیس‌سنجی به منظور شناسایی عوارض زیر سطحی در قلعه و بخش پیرامونی آن در شهر بیرونی یا بخش صنعتی در غرب قلعه اولتان و شناسایی بهتر عوارض این محوطه انجام گرفت.

او افزود: تمام قلعه اولتان و باروهای اطراف مورد پیمایش مغناطیسی قرار گرفت و آثار جالب توجهی در نقشه‌های مغناطیسی آشکار شد.

عضو هیأت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی همچنین اظهار کرد: به جز اندک آلودگی‌های ژئوفیزیکی مثل برجک دیده‌بانی مرزبانی و میله‌های مرزی و سازه فنس‌کشی شده در شمال‌غربی محوطه، قلعه اولتان از حیث آلودگی، عاری و برای بررسی مغناطیسی بسیار مناسب بود، اما در بخش جنوبی در خارج از باروی ارگ، با توجه به ساخت‌وسازهای بسیار زیادی که تا به امروز انجام شده (کارگاه سنگ‌شکنی، کارخانه رب سپهری، ساختمان‌های تعاونی روستایی، پمپ گاز، کارگاه بسته‌بندی علوفه) بررسی مغناطیسی را غیرممکن کرد.

محمدخانی با بیان این‌که در قسمت غربی قلعه اولتان و پیرامون ارگ بعد از خندق غربی نیز بررسی انجام شد، گفت: بخش جنوبی این قسمت نیز به دلیل ساخت‌وسازها و وجود چاله زباله قدیمی شهر پارس‌آباد، امکان بررسی را غیرممکن کرده بود، ولی بخش شمالی شهر بیرونی به طور کامل مورد پوشش بررسی مغناطیس سنجی قرار گرفت که نتایج قابل توجهی را در بر داشت.

او افزود: عکس‌های هوایی عمودی قلعه و بخش پیرامونی توسط پهباد از فاصله ۹۵ متری سطح زمین تهیه که برای تهیه نقشه‌های رقومی سطح و همچنین هم‌پوشانی نقشه‌های مغناطیسی و عکس‌های هوایی مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

محمدخانی قلعه اولتان را از قلعه‌های بسیار مهم دوره ساسانی و اسلامی خواند که به شماره ۲۶۵۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و تاکید کرد: بی‌شک این قلعه در دوره ساسانی از قلعه‌های مهم برای امور تدافعی در شمال غرب ایران بوده که مطالعات و بررسی‌های آن تا به امروز مغفول مانده است.

سرپرست هیئت باستان‌شناسی اولتان یادآور شد: این قلعه، بنا به مدارک تاریخی و نوشته‌های که در دوره اسلامی به‌ویژه از دوره ایلخانی و تیموری وجود دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.