تولد دوباره مرال‌های البرز؛ روایت بازوحشی‌سازی در جنگل علمی و تحقیقاتی تربیت مدرس

پروژه بازوحشی‌سازی و تقویت جمعیت مرال در جنگل آموزشی و تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس و منطقه حفاظت شده البرز مرکزی با موفقیت انجام و به ایستگاه پایانی رسیده است.

به گزارش ایسنا، دکتر حامد یوسف زاده، مدیر اجرایی پروژه با توضیحاتی در این باره اظهار کرد: کاهش جمعیت گوزن قرمز یا مرال در جنگل‌های هیرکانی، تحت تأثیر عواملی همچون تخریب زیستگاه، شکار غیرقانونی و تغییرات اقلیمی، به همراه تمرکز قابل توجه بر تکثیر در اسارت این گونه در مراکز مختلف، ضرورت اتخاذ رویکردهای حفاظتی کارآمد، از جمله بازوحشی‌سازی و معرفی مجدد در زیستگاه‌های طبیعی را دوچندان کرده است.

در همین راستا، پروژه بازوحشی‌سازی و تقویت جمعیت مرال در جنگل آموزشی و تحقیقاتی دانشگاه تربیت مدرس، واقع در منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی، با هدف کمک به جمعیت آسیب‌دیده این گونه و بازگرداندن افراد متولد شده در اسارت به زیستگاه طبیعی اجرا شد. پروژه حاضر شامل شش گام کلیدی است که با سپری شدن موفق پنج مرحله، اکنون در گام ششم آن هستیم.

در گام نخست: فرآیند انتخاب و آماده‌سازی ایستگاه بازوحشی‌سازی بر اساس معیارهایی نظیر دسترسی به منابع غذایی و آبی، کاهش تداخلات انسانی و تطابق با نیازهای زیستگاهی مرال صورت گرفت. برای این منظور، از روش تصمیم‌گیری چند معیاره (MCDM)  جهت تعیین بهینه‌ترین مکان استفاده شد و در نهایت، محدوده‌ای به وسعت ۱۲۰۰ متر مربع در پارسل ۳۰۶ جنگل تحقیقاتی دانشگاه تربیت مدرس، در ارتفاع ۶۳۰ متری از سطح دریا، به‌عنوان ایستگاه بازوحشی‌سازی انتخاب شد. عملیات اجرایی این ایستگاه در آبان‌ماه ۱۴۰۳ تکمیل شد.

در گام دوم: فرآیند انتخاب و انتقال مرال‌ها در ۱۶ آبان ماه ۱۴۰۳ از مرکز تکثیر سمسکنده در ساری به اجرا درآمد. این مرحله شامل ارزیابی‌های دقیق دامپزشکی، از جمله بررسی سلامت عمومی، واکسیناسیون، انگل‌زدایی داخلی و اکتوپارازیت‌ها بود. پس از تأیید سلامت، مرال‌ها بیهوش شده و با استفاده از جعبه های استاندارد حمل حیوانات وحشی، در شرایط کنترل‌شده و با حداقل استرس به ایستگاه بازوحشی‌سازی منتقل شدند.

گام سوم: شامل فرآیند بازوحشی‌سازی و پایش رفتار مرال‌ها با هدف برگشت به رفتار طبیعی در ایستگاه تکثیر بود. این پایش با استفاده از دوربین‌های تله‌ای و روش‌های مشاهده مستقیم، به‌منظور بررسی رفتار تغذیه‌ای، تعاملات اجتماعی و میزان کاهش وابستگی به انسان صورت گرفت. در مجموع، ۸۰ ساعت فیلم از رفتار مرال‌ها درون ایستگاه و ۱۶ ساعت از گونه‌های حیات‌وحش مجاور ثبت گردید. علاوه بر این، ۸۸ فرم ثبت رفتار روزانه، تمامی وقایع مربوط به این مرحله را مستندسازی کرد.

در گام چهارم: به ‌منظور پایش دقیق حرکات و الگوهای رفتاری مرال‌ها پس از رهاسازی، گردنبندهای ردیاب GPS/GSM برای آن‌ها نصب شد. این ردیاب ها داده‌های مکانی را هر شش ساعت ثبت و از طریق شبکه تلفن همراه رجیستر شده در اپراتورهای ایرانی به پایگاه داده داخلی ارسال می‌کنند. گردنبندهای طراحی‌شده، از چرم طبیعی ساخته شدند و وزن نهایی آن‌ها حدود ۴۹۰ گرم بود که بر اساس استانداردها و مشاهدات، تأثیری بر رفتار طبیعی گونه نداشته است.

گام پنجم نیز رهاسازی تدریجی مرال‌ها بود. این فرآیند برای کاهش استرس حیوانات، به‌صورت کنترل شده انجام شد. مشاهدات میدانی کارشناسان پروژه و داده‌های مکانی حضور گونه در هفته اول نشان داد که ۱۱۷ نقطه حضور برای چهار مرال رهاسازی شده، ثبت گردیده است، که بیانگر تطبیق موفق مرال‌ها با محیط جدید و کارکرد مناسب ردیاب‌ها بوده است.

در گام ششم، پایش بلندمدت و ارزیابی میزان موفقیت پروژه پس از رهاسازی صورت خواهد گرفت. در این مرحله، که اکنون در حال اجراست، داده‌های مکانی طی یک سال آینده جمع‌آوری شده و همراه با مشاهدات میدانی، برای بررسی بقای مرال‌ها، سلامت جسمانی، نقش کارکردی و تعامل آن‌ها با زیستگاه و عوامل تهدیدکننده مورد تجزیه‌وتحلیل قرار خواهد گرفت و به یک دستورالعمل بازوحشی سازی برای علفخوارن بزرگ جثه تبدیل خواهد شد.

مدیر اجرایی پروژه با اشاره به نتایج اولیه به‌دست‌آمده از یک هفته نخست رهاسازی خاطرنشان کرد: نتایج اولیه به‌دست‌آمده از یک هفته نخست رهاسازی (۲۳ تا ۳۰ بهمن ۱۴۰۳) نشان میدهد که مرال‌ها با زیستگاه جدید سازگار شده و رفتارهای طبیعی را از خود نشان داده‌اند. بااین‌حال، تعداد کم افراد رهاسازی‌شده و نیاز به افزایش جمعیت و تنوع ژنتیکی و البته اطمینان از کارکرد بلند مدت ردیاب ها از چالش‌های اساسی این پروژه محسوب می‌شوند. در فازهای آتی، افزایش تعداد مرال‌های رهاسازی‌شده به ۲۵ فرد، حفظ حداکثر تنوع ژنتیکی از طریق انتقال افراد جدید و ادامه پایش‌های بلندمدت در دستور کار قرار دارد. علاوه بر این، توسعه فناوری‌های پیشرفته پایش حیات‌وحش و گردنبندهای ردیابی، می‌تواند دقت داده‌های حرکتی و رفتارشناسی گونه را افزایش دهد.

تنوع زیستی و حفظ گونه‌های بومی یکی از چالش‌های اساسی در مدیریت منابع طبیعی و حفاظت از اکوسیستم‌های شکننده است. جنگل‌های هیرکانی، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین زیستگاه‌های طبیعی ایران، نقش کلیدی در پایداری اکولوژیکی کشور ایفا می‌کنند.

وی افزود: در دهه‌های اخیر، عواملی همچون تخریب زیستگاه، تغییرات اقلیمی، شکار غیرقانونی و تکه‌تکه شدن اکوسیستم‌ها منجر به کاهش شدید جمعیت بسیاری از گونه‌های شاخص این جنگل‌ها، از جمله گوزن قرمز یا مرال شده است. به نحوی که طبق برآوردهای انجام شده، در استان گیلان (رشته‌کوه البرز) حدود ۸۷ فرد در طبیعت مشاهده شده‌اند (سازمان حفاظت محیط زیست، ۲۰۱۸).  در گذشته‌ای نه‌چندان دور، جمعیت گوزن قرمز در ایران بیشتر بوده است، به‌ویژه در مناطقی خارج از قفقاز، از جمله شرق رشته‌کوه البرز و پارک ملی گلستان، که تعداد آن‌ها در دهه ۱۹۷۰ حدود ۲,۰۰۰ فرد و در سال ۲۰۰۳ به ۵۰۰ فرد کاهش یافته است.

کاهش جمعیت این گونه ها نه تنها تعادل اکولوژیکی را برهم زده، بلکه زنجیره‌های غذایی و تعاملات بوم‌شناختی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. در چنین شرایطی، اجرای برنامه‌های تکثیر در اسارت و  بازحشی‌سازی و تقویت جمعیت های آسیب دیده به ‌عنوان یک استراتژی کارآمد برای احیای گونه‌های در معرض تهدید مورد توجه قرار گرفته است.

وی به مراحل اساسی این پروژه اشاره کرد و گفت:  این پروژه شامل چهار مرحله اساسی ساخت و ایجاد ایستگاه بازوحشی سازی ، انتخاب افراد مناسب و  انتقال به مرکز بازوحشی‌سازی، آموزش تطبیقی و ارزیابی و رهاسازی نهایی و پایش  می باشد.

در این راستا، مرال‌های سالم با ویژگی‌های فنوتیپی و ژنوتیپی مطلوب از مرکز تکثیر سمسکنده انتخاب شده و پس از یک دوره سازگاری تدریجی در محیط نیمه‌طبیعی، در زیستگاه اصلی خود رهاسازی می‌شوند. این فرایند مطابق با راهنمای بازوحشی‌سازی و تقویت جمعیت گونه‌ها از سوی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN, ۲۰۲۱) انجام می‌شود.

وی یادآور شد: این پروژه، علاوه بر افزایش بقاء و تنوع ژنتیکی مرال‌ها، تأثیرات گسترده‌ای بر ترمیم ارتباطات اکولوژیکی و بهبود پویایی‌های بوم‌شناختی منطقه دارد. مطالعات نشان داده‌اند که برنامه‌های بازوحشی‌سازی، زمانی که همراه با نظارت دقیق، برنامه‌های مدیریت تطبیقی، و مشارکت جوامع محلی باشند، نتایج پایدارتری به همراه خواهند داشت .  ازاین‌رو، پروژه حاضر بر نظارت‌های پس از رهاسازی، تحلیل تغییرات رفتاری و تعاملات اکوسیستمی مرال‌ها متمرکز بوده و به‌عنوان یک مدل قابل‌اجرا برای پروژه‌های مشابه در سطح ملی و بین‌المللی مطرح می‌شود.

در ایران نیز، پروژه‌های مشابهی برای بازوحشی‌سازی گونه‌های در معرض تهدید اجرا شده است که می‌توان به برنامه‌های معرفی مجدد گورخر ایرانی (Equus hemionus onager)  در پارک ملی کویر و بازوحشی‌سازی گوزن زرد ایرانی (Dama dama mesopotamica) در پارک‌های ملی دز و کرخه اشاره کرد.

دکتر یوسف زاده تصریح کرد: پروژه حاضر با عنوان بازوحشی‌سازی و تقویت جمعیت مرال که در جنگل‌ آموزشی تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس در سری سه آغوزچال، حوزه ۴۶ کجور واقع در منطقه حفاظت شده  البرز مرکزی اجرا شده است، اولین برنامه جامع در کشور به شمار می‌رود که تمامی اصول علمی و مدیریتی را در نظر گرفته است. این پروژه شامل انتخاب ژنتیکی برای جلوگیری از مشکلات همخونی، اسکان نیمه‌طبیعی و پایش ماهواره‌ای رفتارهای طبیعی و تعامل با جوامع محلی برای کاهش تعارضات انسان/حیات‌وحش بوده است. بهره‌گیری از تجارب موفق بین‌المللی، طراحی سازوکارهای مدیریتی برای کنترل تهدیدات انسانی و استفاده از فناوری‌های نوین برای پایش حیوانات، از جمله ویژگی‌های بارز این برنامه است.

وی با بیان اینکه این پروژه می تواند الگویی برای سایر برنامه‌های حفاظتی در کشور و حتی در سطح بین‌المللی باشد،  گفت: بررسی پروژه‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که موفقیت برنامه‌های بازوحشی‌سازی مرال وابسته به سه عامل کلیدی انتخاب صحیح زیستگاه‌ها با منابع غذایی و حفاظتی مناسب، مدیریت تعاملات انسانی برای جلوگیری از تعارضات ونظارت و پایش بلندمدت برای ارزیابی نتایج و رفع چالش‌ها است. پروژه بازوحشی‌سازی و تقویت جمعیت مرال در جنگل آموزشی تحقیقاتی با درنظر گرفتن این عوامل، می‌تواند الگویی برای سایر برنامه‌های حفاظتی در کشور و حتی در سطح بین‌المللی باشد.

وی به اهمیت منطقه حفاظت شده البرز مرکزی اشاره و تصریح کرد: با توجه به اهمیت منطقه حفاظت شده البرز مرکزی، اجرای پروژه بازوحشی‌سازی مرال در جنگل آموزشی تحقیقاتی دانشگاه تربیت مدرس، که در مرز شمالی منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی واقع شده است، می‌تواند نقش مهمی در احیای جمعیت این گونه و ترمیم اکوسیستم منطقه ایفا کند. انتخاب این منطقه برای اجرای پروژه به دلیل سابقه تاریخی حضور گونه هدف و وجود جمعیت بسیار کوچک در ناحیه جنوبی، امکانات و تجهیزات مناسب حفاظتی، پوشش جنگلی مناسب، امنیت نسبی و امکان نظارت و پایش مستمر علمی صورت گرفته است.

وی به تشریح مراحل اجرایی  پروژه پرداخت و گفت: بازوحشی‌سازی مرال  یکی از راهکارهای کلیدی در احیای جمعیت این گونه ارزشمند در زیستگاه‌های طبیعی است. جنگل آموزشی-تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس، به‌عنوان یک بستر علمی و کاربردی، نقش مهمی در اجرای پروژه‌های حفاظتی دارد و می تواند در کنار سازمان حفاظت محیط زیست به ایفای نقش در حفاظت و احیای جمعیت های آسیب دیده انواعی از گونه‌های حیات وحش کشور ایفای نقش کند. برای این پروژه با در نظرگیری دستورالعمل معرفی مجدد اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN, ۲۰۲۱) و البته شرایط موجود در منطقه شامل شش مرحله اجرایی است که از ایجاد ایستگاه بازوحشی‌سازی تا پایش پس از رهاسازی را دربر می‌گیرد.

انتخاب محل و ساخت ایستگاه بازوحشی سازی، ساخت و ایمن سازی ایستگاه بازوحشی سازی، کنترل سلامت و انتقال به ایستگاه، پایش رفتار و بازوحشی سازی و سازگاری با زیستگاه جدید، طراحی و نصب گردنبند ردیاب، رهاسازی  و پایش بعد از رهاسازی از جمله مراحل اجرایی  پروژه می باشد.

وی ادامه داد: پروژه بازحشی‌سازی و تقویت جمعیت مرال در جنگل‌ آموزشی تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اقدامات حفاظتی برای احیای این گونه در معرض تهدید، با هدف بازگرداندن تعادل اکولوژیکی و حفظ تنوع زیستی طراحی و اجرا شده است. این پروژه با بهره‌گیری از تجارب بین‌المللی و رعایت دستورالعمل‌های اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، مراحل مختلفی از جمله انتخاب محل مناسب، ساخت ایستگاه بازوحشی‌سازی، انتقال و سازگاری مرال‌ها، رهاسازی و پایش پس از رهاسازی را طی کرده است. نتایج اولیه نشان می‌دهد که چهار فرد رهاسازی شده توانسته‌اند به‌طور موفقیت‌آمیزی با زیستگاه جدید سازگار شوند و الگوهای حرکتی و رفتاری طبیعی از خود نشان دهند. با این حال، چالش‌هایی همچون تعداد کم افراد رهاسازی‌شده و نیاز به افزایش تنوع ژنتیکی برای ایجاد یک جمعیت پایدار، و البته انواعی از تعارضات همچنان وجود دارد.

وی با اشاره به برنامه‌های آتی پروژه اظهار داشت: افزایش تعداد افراد رهاسازی‌شده، بهبود تنوع ژنتیکی، پایش بلندمدت و ارزیابی موفقیت پروژه، توسعه فناوری‌های پایش حیات‌وحش، همکاری‌های بین‌المللی و انتقال تجربیات، جلب مشارکت جوامع محلی و تدوین سیاست‌های حفاظتی پایدار را از جمله این برنامه ها عنوان کرد.