ایران در تقاطع فرونشست و خشکسالی

ایران، سرزمینی که قرن‌ها با قنات و رود و زراعت زندگی کرده، حالا درگیر یکی از پیچیده‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی تاریخ خود است؛ بحران هم‌زمان «فرونشست زمین» و «تنش آبی گسترده». هر کدام از این دو می‌توانند زیرساخت‌های کشور را تحت تاثیر قرار دهند.

به گزارش ایسنا، فرونشست زمین دیگر یک هشدار صرف نیست؛ واقعیتی است جاری در بسیاری از دشت‌ها، شهرها و زیرساخت‌های ایران. حمید رحمانی، معاون دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برقابی شرکت مدیریت منابع آب ایران، از ابعاد نگران‌کننده این پدیده پرده برداشته است: برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی طی دهه‌های گذشته، به‌دلیل رشد جمعیت، خشکسالی، توسعه کشاورزی و حفر چاه‌های غیرمجاز، منجر به کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی و نهایتاً بروز پدیده فرونشست شده است.

او تاکید می‌کند که فرونشست در بسیاری از نقاط کشور به مرحله‌ای رسیده که آثار آن غیرقابل بازگشت است. نرخ فرونشست در ایران در برخی مناطق، چندین برابر استاندارد بحرانی جهانی است. در کشورهای توسعه‌یافته، نرخ بیش از ۴ سانتی‌متر در سال بحرانی محسوب می‌شود، در حالی که در ایران در دشت سیرجان، نشست سالانه تا ۲۷ سانتی‌متر ثبت شده؛ در دشت مشهد، این نرخ به ۲۵ سانتی‌متر رسیده؛ در دشت مهیار جنوبی اصفهان، ۸.۲ سانتی‌متر در سال و در دشت سمنان بین ۵ تا ۱۰ سانتی‌متر گزارش شده است.

علاوه بر آن، مناطق گسترده‌ای در آذربایجان شرقی تحت تأثیر نشست زمین قرار دارند و حتی بخشی از اتوبان تبریز ـ صوفیان و مسیر راه‌آهن تبریز ـ بندر شرفخانه نیز در خطرند. گزارش‌های گذشته نشان می‌دهد که مناطق جنوبی تهران نیز از اواسط دهه ۷۰ با فرونشست مواجه بوده‌اند.

تأثیرات ویرانگر فرونشست، از زیرزمین تا زیرساخت

فرونشست صرفاً یک پدیده طبیعی نیست؛ تهدیدی جدی برای امنیت زیرساختی کشور است. به گفته رحمانی، این پدیده می‌تواند موجب تخریب خیابان‌ها، پل‌ها، فرودگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، خطوط انتقال نفت، گاز، آب و حتی آثار تاریخی شود. خانه‌ها ترک می‌خورند، خطوط فاضلاب می‌شکنند و تاب‌آوری ساختمان‌ها در برابر زلزله کاهش می‌یابد.

فرونشست فقط زمین را نمی‌بلعد؛ جامعه را هم از پا درمی‌آورد. افزایش مهاجرت اجباری، حاشیه‌نشینی، نابودی زمین‌های کشاورزی و فقر ناشی از خشک‌شدن چاه‌ها و قنوات، بخشی از تبعات اجتماعی این بحران خاموش است.

هم‌زمان، آسمان هم نمی‌بارد

در حالی که زیر پایمان خالی می‌شود، از آسمان نیز رمقی برای جبران نمانده است. محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، هشدار می‌دهد که سال آبی جاری یکی از سخت‌ترین سال‌ها برای ایران است. به گفته او، ۲۲ استان کشور با تنش آبی مواجه‌اند و بیش از ۱۰۰ نقطه شهری درگیر بحران آب هستند.

از هم‌اکنون محدودیت در کشت بهاره و دوم در بسیاری از مناطق اعمال شده و حتی در استان خوزستان، کشت برنج ممنوع اعلام شده است. جوانبخت هشدار می‌دهد که «پیک مصرف آب شرب از دو ماه آینده آغاز می‌شود» و اگر اعتبارات لازم تأمین نشود، مشکلات جدی‌تری در انتظار خواهد بود.

مسیر نجات: تعادل‌بخشی و تصمیمات سخت

راه‌حل‌ها البته مشخص‌اند، اما اجرا نیازمند اراده، بودجه و همکاری بین‌بخشی است. اجرای طرح «احیا و تعادل‌بخشی آبخوان‌ها» یکی از برنامه های وزارت نیرو است. بر اساس برنامه هفتم توسعه، ایران باید ۱۵ میلیارد مترمکعب برداشت آب زیرزمینی را کاهش دهد؛ نیمی از این میزان از محل انسداد چاه‌های غیرمجاز و نیمی دیگر از مدیریت برداشت چاه‌های مجاز با کنتورهای هوشمند محقق می‌شود.

پروژه مهم دیگری نیز تعریف شده، پهنه‌بندی و بررسی مخاطرات فرونشست در ۶۰۹ محدوده مطالعاتی با همکاری سازمان زمین‌شناسی، اما آنطور که اعلام شده  اجرای این طرح به‌دلیل کمبود اعتبار هنوز آغاز نشده است.

در همین حال، وزارت نیرو از کمیسیون کشاورزی مجلس درخواست کرده است که برای تأمین اعتبارات طرح‌های اضطراری آبرسانی و جبران خشکسالی، همراهی کند؛ چرا که وزارت نیرو در خط مقدم اجرا قرار دارد و بدون حمایت‌های مالی، مقابله با این بحران دوگانه ممکن نخواهد بود.

یک بحران، چندین پیامد

از تحلیل داده‌ها چنین برمی‌آید که فرونشست زمین و تنش آبی در ایران، حلقه‌هایی از یک زنجیره به‌هم‌پیوسته‌اند. کاهش بارش منجر به افزایش برداشت از آب‌های زیرزمینی و این برداشت منجر به افت سطح ایستابی و در نهایت فرونشست زمین می‌شود. این فرونشست زیرساخت‌ها را می‌بلعد، زندگی مردم را دگرگون می‌کند، و در نهایت کشور را با چالش‌های امنیتی، اقتصادی و اجتماعی گسترده مواجه می‌سازد.

اگر امروز اقدام نکنیم، فردا جایی برای ایستادن نیست

ایران در یک پیچ تاریخی ایستاده است، ما نه تنها در حال از دست دادن منابع حیاتی‌مان هستیم، بلکه با ادامه این روند، اعتماد به مدیریت منابع نیز به خطر می‌افتد. این بحران، فراگیر و میان‌بخشی است و نمی‌توان آن را با راه‌حل‌های جزیره‌ای کنترل کرد. امروز زمانی برای هشدار دادن نیست؛ زمان عمل است. زمینی که می‌نشیند و آبی که نیست، هر دو فریاد می‌زنند، نجات بدهید، پیش از آنکه دیر شود.