بحران کمبودآب با فرسودگی زیرساخت‌ها تشدید می‌شود

مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی با هشدار نسبت به بحران فرونشست زمین و کاهش منابع آب زیرزمینی، فرسودگی شبکه آبرسانی کلانشهرها و بهره‌وری پایین مصرف آب در کشاورزی را از چالش‌های اصلی کشور عنوان و تأکید کرد: بدون مدیریت کلان، برنامه‌ریزی جامع و مشارکت مردم و جامعه مدنی، پدیده‌های انسان‌زاد فرونشست و کمبود آب می‌توانند پیامدهای جبران‌ناپذیری داشته باشند.

امیر شمشکی در گفت‌وگو با ایسنا، ضمن اعلام این مطلب و با اشاره به فرسودگی شبکه آبرسانی در کلانشهرها گفت: درست است که صرفه‌جویی در مصرف آب با اقدامات کوچکی مثل بستن شیر آب یا استفاده مجدد از آب‌های مصرف‌شده امکان‌پذیر است و کمک می‌کند، اما این‌ها کل ماجرا نیست. در موارد زیادی از جمله در تهران بخش زیادی از شبکه‌ آبرسانی قدیمی است، اما باید دید آیا به همان نسبت نوسازی در این شبکه صورت گرفته است؟ آیا سیستم‌های تصفیه‌ آب به‌روز شده‌اند؟

مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با اشاره به کاهش کیفیت آب در تهران گفت: اگرچه کیفیت آب هنوز در محدوده استانداردهای شرب قرار دارد، اما نسبت به ۳۰ تا ۴۰ سال گذشته افت قابل توجهی داشته است، به‌گونه‌ای که طعم و مزه آن با نوشیدن یک لیوان قابل تشخیص است. نمی‌خواهم زحمات کارکنان وزارت نیرو را نادیده بگیرم؛ قطعاً تلاش‌های فراوانی در این حوزه انجام می‌شود. با این حال، تغییر کاربری زمین در اطراف تهران و افزایش ورود آلاینده‌ها به ویژه در بالادست حوضه‌های آبریز تأمین‌کننده آب شرب، موجب شده است که تصفیه آب با همان تجهیزات قدیمی، هزینه و مشکلات قابل توجهی به همراه داشته باشد.

شمشکی، با تاکید بر اینکه نمی‌توانیم از یک طرف بگوییم مردم کمتر مصرف کنند، از طرف دیگر سیستم‌هایمان همچنان بر پایه زیرساخت‌های ناکارآمد گذشته باقی بماند، خاطر نشان کرد: واقعیت این است که تهران بیش از ظرفیت خود جمعیت جذب کرده و رشد کرده است. چاه‌ها در حال عمیق‌تر شدن هستند و روند کاهش سطح آب‌های زیرزمینی همچنان ادامه دارد. این مسئله نیازمند مدیریت کلان و برنامه‌ریزی جامع است.

وی تصریح کرد: برخی معتقدند که صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی باعث حل مشکل می‌شود. اما من اعتقاد دارم که خودکفایی در هر زمینه‌ای تا جایی که به سایر بخش‌های جامعه مثل محیط زیست آسیب نزند، مطلوب است. هدف باید استفاده‌ بهینه از منابع موجود باشد. در این زمینه نیاز به یک تیم متخصص داریم که با هدایت واحد، فراتر از سازمان‌ها و نهادهای موجود عمل کند. حتی باید بخشی از جامعه‌ی مدنی و مردم عادی نیز در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت داده شوند. اما فعلاً شاهد چنین روندی نیستیم.

مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی با بیان اینکه در حال حاضر هر نهاد و سازمانی به صورت جزیره‌ای عمل می‌کند و هیچ حرکت واحد و یکپارچه‌ای برای مهار بحران فرونشست زمین و کاهش منابع آب زیرزمینی وجود ندارد، گفت: با توجه به تجربه خود، از سال ۱۳۸۳ تاکنون دیگر بهانه، مطالعات و شناخت اولیه پذیرفته نیست و نمی‌توان گفت که بعد از این همه سال هنوز اقدامی صورت نگرفته است. مسئله فرونشست زمین ریشه در مدیریت منابع زیرزمینی دارد. هرچند وزارت نیرو متولی این حوزه است، اما واقعیت این است که عوامل متعدد دیگری نیز دخیل هستند و مدیریت این موضوع فراتر از سطح وزارت نیرو است.

شمشکی مساله فرونشست زمین را یک مساله فرابخشی دانست که حتی ممکن است نیاز به مشارکت مستقیم مردم نیز داشته باشد و ادامه داد: ما هیچ برنامه‌ریزی جامع و مشخصی نمی‌بینیم که بگوییم از امروز آغاز شده و تا پنج سال آینده چشم‌انداز روشنی دارد. فرونشست‌ها پدیده‌هایی هستند که برخلاف زلزله یا سیل، "انسان‌زاد" هستند که اگر مهار نشوند، تبعات فاجعه‌باری دارند. به عبارت دیگر، این پدیده به‌طور معمول توسط بشر در محیط‌هایی که از دیدگاه زمین‌شناسی پتانسیل شکل‌گیری آن را دارند.

بحران منابع آب زیرزمینی در دشت‌های ایران

شمشکی به بحران منابع آب‌های زیر زمینی اشاره کرد و گفت: در برخی دشت‌های ایران، ساختار زمین‌شناسی به گونه‌ای است که ظرفیت نگهداری آب زیرزمینی بسیار محدود است و برداشت بی‌رویه آب از این دشت‌ها باعث شده است که این منابع مستعد به تدریج تخلیه شوند و خطراتی جدی به ویژه متوجه محیط زیست و کشاورزی شود.

وی با اشاره به اینکه آبخوان‌های آبرفتی در بسیاری از دشت‌ها به علت برداشت غیرمجاز و خارج از ظرفیت، در حال نابودی هستند، تأکید کرد: اگر روند فعلی ادامه یابد، در آینده نزدیک بخش عمده‌ای از خاک این مناطق متراکم شده و ظرفیت ذخیره آب به کلی از بین خواهد رفت.

شمشکی توضیح داد: منابع آبی زیرزمینی، مخازنی طبیعی هستند که آب را در خود نگه می‌دارند؛ اما برداشت بیش از حد باعث شده است که هم خود آب و هم این مخازن به شدت آسیب ببینند. هرچند این مخازن به طور کامل از بین نمی‌روند، اما بخش اعظم ظرفیت آنها کاهش یافته و این موضوع مشکلات عدیده‌ای برای کشاورزی و زندگی مردم به وجود می‌آورد.

این مقام مسوول با تاکید بر اینکه با وجود این بحران، برداشت آب از دشت‌ها همچنان ادامه دارد و بسیاری تصور می‌کنند که آب، منبعی تجدیدپذیر است، خاطرنشان کرد: اگرچه آب از لحاظ تئوری تجدیدپذیر است، اما تجدید آن زمان‌بر بوده و در چند سال نمی‌توان انتظار بازگشت سریع آن را داشت.

این مقام مسوول سازمان زمین‌شناسی معتقد است که برخلاف تصور عمومی، بارش‌های محدود چند سال اخیر قادر نیستند مخازن آب زیرزمینی این دشت‌ها را پر کنند و این امر بویژه در دشت‌های بزرگی مانند مشهد، قزوین، رفسنجان، کرج و دیگر مناطق با اهمیت کشاورزی و صنعتی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. با بررسی نقشه‌های تهیه شده از وضعیت فرونشست‌ زمین در دشت‌های کشور مشخص شده که بیشترین فشار بر دشت‌هایی وارد شده که در آنها فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی متمرکز است. این دشت‌ها در شهرهای بزرگی مانند تهران، مشهد، اصفهان و شیراز قرار دارند. گرچه برخی مناطق شمالی مانند مازندران و گیلان تا حدودی از این بحران کمتر متاثر شده‌اند، کارشناسان هشدار می‌دهند که شواهدی از تغییرات و مشکلات در این مناطق نیز دیده می‌شود و نیازمند تحقیقات و اقدامات تکمیلی هستند.

مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی مسئله اصلی و در حال حاضر کشور را بهره‌وری پایین در مصرف آب در بخش کشاورزی عنوان کرد و یادآور شد: حفظ سطح زیرکشت به تنهایی کافی نیست و باید به سمت تولید محصولات استراتژیک‌تر با مصرف کمتر آب حرکت کرد. به عنوان مثال، برداشت بی‌رویه آب برای تولید محصولات آب‌بر که شاید ارزش افزوده اقتصادی قابل‌توجهی نداشته باشد، باید بازنگری شود. برنامه‌ریزی برای صادرات محصولات کشاورزی برای مصارف داخلی یا صادرات باید با در نظر گرفتن محدودیت‌های منابع آبی و صرفه‌جویی در مصرف انجام شود.

وی با تاکید بر اینکه از نگاه یک زمین‌شناس و یا متخصص منابع آب، این وضعیت نتیجه عدم تطابق میان مصرف فعلی و ظرفیت تجدیدپذیری منابع آب زیرزمینی است، به اهمیت داده‌های علمی و نقشه‌های به‌روز شده اشاره کرد و، از تلاش‌های کارشناسان برای تهیه نقشه یکپارچه کشور خبر داد که نشان می‌دهد مناطق بحرانی کدام مناطق هستند.

شمشکی اظهار کرد: مشکل برداشت بی‌رویه آب، یک موضوعی ملی است که با توجه به تمرکز جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی در دشت‌های اصلی کشور، باید با برنامه‌ریزی دقیق و تغییر الگوی مصرف کنترل شود. ادامه روند فعلی می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای کشور به دنبال داشته باشد و از مسئولان خواستند تا با حذف روزمرگی‌ها و اتخاذ تصمیمات جدی، به بحران منابع آب زیرزمینی پایان دهند.

ضرورت اقدامات هدفمند برای مدیریت بحران آب در کشور

مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی، در گفتگو با ایسنا، بر لزوم انجام حرکت‌های هدفمند و فراتر از فعالیت‌های روزمره تأکید کرد و گفت: دولت مردان باید به جای صرفاً انجام کارهای روتین مانند نامه‌نگاری و پاسخ به درخواست‌ها، حرکت جدید و چراغ‌روشن‌کننده‌ای را در مدیریت بحران آب آغاز کنند.

وی افزود: در شرایط فعلی نباید رفتاری عادی داشت و ما نیازمند حرکات هدفمند و هدایتگری قوی هستیم. مسئله آب یک شوخی نیست و تهدیدی جدی برای کل کشور به شمار می‌رود. این بحران همین حالا هم وجود دارد و با ادامه روند فعلی، مشکلات بیشتر خواهد شد.

شمشکی همچنین تاکید کرد که به جای تمرکز بر جریمه‌ها و برخوردهای جزئی، باید به دنبال راهکارهای کلی و اساسی بود، مانند بودجه‌گذاری برای بهینه‌سازی سیستم‌های آبرسانی شهری: چرا برای هزینه‌های مربوط به بهبود سیستم‌های آبرسانی شهری اقدام نمی‌شود؟ چرا جلوی نشت آب گرفته نمی‌شود؟ بسیاری از لوله‌های اصلی آب در شهرهایی مانند تهران بسیار قدیمی و فرسوده هستند و این مسئله هزینه‌های زیادی دارد، اما باید به آن توجه شود.

وی در ادامه افزود: مثل هر وسیله‌ای که عمر مفید دارد، لوله‌های آب و سایر تاسیسات و تجهیزات نیز پس از سال‌ها کارکرد نیازمند تعویض و تعمیر و بروزرسانی هستند و باید برنامه‌ریزی دقیقی برای نگهداری و تعویض تجهیزات داشته باشیم.

شمشکی، همچنین درباره مصرف خانگی آب گفت: میزان مصرف آب در خانه‌های مسکونی نسبت به کل مصرف کشور بسیار ناچیز است و نباید فشار بر مردم به عنوان تنها راهکار حل بحران دیده شود. مردم باید تلاش کنند مصرف خود را در بخش خانگی کاهش دهند، اما مشکل فقط از این طریق حل نمی‌شود.

مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی تأکید کرد که راهکارهای جزئی مانند استفاده از لیوان هنگام مسواک زدن و یا نصب سیفون‌های کم‌مصرف، هر چند مفید و در ایجاد فرهنگ مصرف بهینه نیز تاثیرگذار هستند، اما به تنهایی نمی‌توانند بحران آب کشور را حل کنند.

وی افزود: بخش مهمی از بحران آب کشور به دلیل شامل برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی است که نیازمند توجه علمی و مدیریتی جدی است. اعداد و ارقام موجود نشان می‌دهد که برداشت بیش از حد از چاه‌ها در حال افزایش است و این مسئله باید به درستی مورد توجه قرار گیرد.

راهکارهای مقابله با بحران آب در ایران

مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی درباره انواع آبخوان‌ها اظهار داشت: آب سازندهای سخت از جمله آب‎‌های کارستی مانند آب چشمه‌های کوهستان ممکن است در مقیاس محلی پاسخگوی نیاز باشند اما بطور معمول به دلیل وابستگی شدید به بارندگی و محدودیت حجم، نمی‌توانند جایگزین منابع بزرگ زیرزمینی در دشت‌های آبرفتی شوند. وقتی از این منابع برداشت بیش از حد شود، کیفیت آب کاهش یافته و میزان آن نیز افت می‌کند.

وی همچنین به وجود منابع آب ژرف اشاره کرد و گفت: انواع آب‌های ژرف در کشور وجود دارد، اما این منابع راه‌حل ملی و کلان برای بحران آب کشور نیستند. اگر در جایی پتانسیل بالایی شناسایی شود، می‌تواند به صورت محلی مفید باشد، اما نمی‌تواند جایگزین منابع آب زیرزمینی از بین رفته در چند دهه اخیر باشد. نباید تصور کرد با کشف منابع جدید، تمام مشکلات آب کشور حل خواهد شد و حل مساله بحران آب نیازمند برنامه‌ریزی و مدیریت جامع است.

شمشکی درباره نقش سازمان زمین‌شناسی در مطالعات آب‌های زیرزمینی خاطرنشان کرد: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در مواردی مانند مشخص کردن وضعیت زمین‌شناختی محیط آبخوان‌ها و مسرهای عبور آب می‌تواند اطالعات پایه مورد نیاز را برای مدیریت کمی و کیفی آب‌های زیرزمینی تولید کند.

وی در پاسخ به سئوالی مبنی بر نقش این سازمان در تقویت و تغذیه آبخوان‌های کشور گفت: تغذیه مصنوعی منابع زیرزمینی وظیفه ما نیست و کارهای مهندسی و اجرایی آن بر عهده سایر دستگاه‌هاست. اما سازمان زمین‌شناسی می‌تواند با انجام مطالعات زمین‌شناسی داده‌ها و اطلاعات لازم را تولید کند.

مدیرکل دفتر زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی در پایان ابراز امیدواری کرد که با اقدامات هدفمند و هماهنگ، معضل آب و بحران منابع زیرزمینی حل شود و به تبع آن، حجم گرد و غبار و سایر مشکلات زیست‌محیطی نیز به میزان چشمگیری کاهش یابد.