| |
زاگرس در تب دوبرابر شدن گرمایش جهانی می‌سوزد
استاد تمام دانشگاه تهران با بیان این که افزایش دمای زاگرس با نرخی حدود دو برابر میانگین جهانی، زنگ خطر نابودی جنگل‌های غرب کشور را به صدا درآورده است، اعلام کرد: خشکیدگی جنگل‌های زاگرس از ایلام و لرستان آغاز شد و در صورت تداوم روند گرمایش و کاهش بارندگی، بخش‌های وسیعی از رویشگاه‌های زاگرسی در معرض مرگ تدریجی قرار خواهند گرفت.
به گزارش ایسنا، دکتر پدرام عطارد، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران امروز در دویست و بیست و چهارمین نشست علمی ـ تخصصی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری با عنوان «تغییر اقلیم، اثرات و پیامدهای آن بر ایران» با اشاره به نمای کلی از وضعیت کشور در مقایسه با همسایگان، اظهار کرد: طبق آماری که اخیراً از مرکز آمار کشور دریافت کردم، جمعیت ایران حدود ۸۶ میلیون نفر است و ما هفدهمین کشور پرجمعیت دنیا به‌شمار می‌رویم. کشورهای همسایه را اگر به‌صورت ساعت‌گرد در نظر بگیریم، شامل ترکمنستان با جمعیت ۷ میلیون نفر، عراق با ۳۵ میلیون نفر، پاکستان با ۲۴۰ میلیون نفر، ترکیه با ۸۵ میلیون نفر، ارمنستان با ۳ میلیون نفر و آذربایجان با ۱۰ میلیون نفر هستند.
وی میانگین جمعیت کشورهای همسایه را حدود ۶۰ میلیون نفر دانست و با بیان اینکه ایران تقریباً یک‌سوم بیشتر از میانگین کشورهای همسایه جمعیت دارد، ادامه داد: مساحت کل کشور ما ۱۶۵ میلیون هکتار است، در حالی‌که میانگین مساحت کشورهای همسایه حدود ۵۰ میلیون هکتار برآورد می‌شود. یعنی ما تقریباً بیش از سه برابر کشورهای همسایه مساحت داریم.
عطارد به بیان وضعیت بارش‌ها در کشور پرداخت و اظهار کرد: بارش سالانه در کشور ما که موضوع اصلی بحث تغییر اقلیم است، به‌طور میانگین ۲۵۰ میلی‌متر است. از نظر بارندگی در بین حدود ۲۰۰ کشور جهان، ایران در رتبه ۱۶۰ قرار دارد. برای مقایسه، کشور مصر با ۱۸ میلی‌متر بارندگی، خشک‌ترین کشور جهان محسوب می‌شود، در حالی‌که کشورهای پرباران نیز در این رتبه‌بندی در انتهای دیگر طیف قرار دارند.
این استاد تمام دانشگاه تهران، میزان بارش در کشورهای همسایه را از ۱۶۰ میلی‌متر تا ۵۲۰ میلی‌متر متغیر دانست و یادآور شد: برای نمونه ترکیه حدود ۵۲۰ میلی‌متر بارش دارد. اگر مساحت جنگل‌ها را بررسی کنیم، طبق آمار سازمان منابع طبیعی، بین ۱۲ تا ۱۴ میلیون هکتار جنگل در کشور وجود دارد که معادل حدود ۷ درصد از مساحت ایران است.
وی خاطرنشان کرد: کشورهای همسایه ما همگی در گروه کشورهای با پوشش جنگلی کم قرار می‌گیرند. به این کشورها در طبقه‌بندی جهانی “Low Forest Cover Countries” یا «کشورهای با پوشش جنگلی پایین» گفته می‌شود، یعنی کشورهایی که کمتر از ۱۰ درصد از مساحتشان را جنگل تشکیل می‌دهد. تمام کشورهای منطقه، از جمله ایران با رنگ قرمز در نقشه مشخص شده‌اند و جزء این دسته هستند. تنها آذربایجان با ۱۲ درصد پوشش جنگلی در مرز این طبقه قرار دارد.
تغییرات دمایی ایران
وی درباره وضعیت دمای کشور توضیح داد: میانگین دمای درازمدت ایران حدود ۱۷ درجه سانتی‌گراد است و از این نظر در رتبه ۱۳ قرار داریم. میانگین دمای کشورهای همسایه نیز متفاوت است؛ سردترین کشور ارمنستان با میانگین ۷ درجه سانتی‌گراد و گرم‌ترین کشور عراق با میانگین ۲۱ درجه سانتی‌گراد است. دمای پاکستان نیز حدود ۱۴ درجه گزارش شده است. بنابراین می‌توان گفت ایران از بیشتر کشورهای اطراف گرم‌تر و بارشش کمتر است، ضمن آنکه جمعیت بیشتری نیز دارد و پوشش جنگلی آن تعریف چندانی ندارد.
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، در ادامه سخنان خود با بیان اینکه در چنین شرایطی واژه تغییر اقلیم کم‌کم در جامعه ملموس‌تر شده و اکنون مردم هم احساس می‌کنند، اظهار کرد: شبکه‌ای از ایستگاه‌های هواشناسی کشور که اخیراً به بیش از ۴۰۰ ایستگاه ارتقاء پیدا کرده‌اند، پارامترهای هواشناسی را رصد می‌کنند. از این تعداد، تنها ۱۱۰ ایستگاه آمار ۳۰ ساله دارند و این داده‌ها بین سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۹۶ جمع‌آوری شده‌اند.
عطارد گفت: این داده‌ها نشان می‌دهند که میانگین دمای کشور تقریباً ۷ درجه سانتی‌گراد بوده و ۸۵ درصد سطح کشور با رنگ سبز در نقشه مشخص شده که نشان‌دهنده مکان جنگل‌های کشور است. ولی از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۹۶، دما هر سال حدود ۰.۴ صدم درجه افزایش داشته و اکنون حدود ۱.۳ درجه افزایش دما نشان می‌دهد.
وی ادامه داد: سرعت باد در کشور نیز افزایش پیدا کرده است. برای کارشناسان و پژوهشگران این موضوع اهمیت زیادی دارد، زیرا سرعت باد بر تعرق و سایر پارامترهای اقلیمی تأثیرگذار است. سرعت باد در حدود ۵۹ تا ۶۰ درصد ایستگاه‌های کشور روند افزایشی دارد.
این محقق حوزه جنگل‌ها خاطر نشان کرد: تغییرات دما نشان می‌دهد که کشور به‌طور کلی در حال گرم‌تر شدن است و مناطق مختلف کشور اعداد و ارقام متفاوتی را تجربه نمی‌کنند. در مورد بارش نیز مشاهده می‌کنیم که در برخی نقاط، به‌ویژه در غرب و نواحی جنگل‌های زاگرس، بارش افزایش داشته و سرعت باد نیز به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است.
عطارد گفت: داده‌ها نشان می‌دهد که حدود ۵۰ درصد روندها در کشور معنی‌دار هستند و این موضوع حاکی از وقوع تغییرات اقلیمی جدی در ایران است. ایران از این نظر از تغییرات جهانی جدا نیست و در بازه زمانی مشابه، میانگین دمای جهانی نیز حدود ۰.۷ درجه افزایش یافته است.
وی با تاکید بر اینکه در تهران و کرج که حدود ۳۰ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده‌اند، افزایش دما از سال ۱۳۶۷ تا ۱۴۰۱ مشاهده شده است، افزود: شیب افزایش دما در این مناطق قابل توجه است، به گونه‌ای که در سال ۱۳۷۰، میانگین دمای کشور ۱۶.۵ درجه بوده و در سال ۱۴۰۰ دما به طور متوسط حدود ۱۷ درجه افزایش یافته است، یعنی تقریباً ۰.۶ درجه افزایش سالانه تجربه شده است.
وضعیت نگران کننده جنگل‌های کشور
عطارد، وضعیت جنگل‌ها را نگران‌کننده توصیف کرد و گفت: در سطح جهان، حدود ۴۰۰۰ میلیون هکتار جنگل وجود دارد که روسیه تقریباً ۵۵ درصد از جنگل‌های دنیا را در اختیار دارد. قاره آسیا حدود ۶۷۰ میلیون هکتار جنگل دارد که تنها ۲۲ تا ۲۳ درصد پوشش جنگلی را نشان می‌دهد.
وی تأکید کرد: در ایران، حدود ۱۲ میلیون هکتار جنگل وجود دارد و کشور ما به همراه ۴۵ کشور دیگر در گروه کشورهای با پوشش جنگلی کم قرار دارد. بنابراین، علاوه بر کمبود پوشش جنگلی، مشکلات گذشته جنگل‌ها نیز با تغییرات اقلیمی تشدید شده و اکنون چالش‌های جدیدی برای جنگل‌های کشور ایجاد شده است.
این محقق حوزه تغییر اقلیم خاطر نشان کرد: نمونه‌ای از وضعیت کشور در زمینه تغییرات اقلیمی نشان می‌دهد که اثرات تغییر اقلیم به‌طور ملموس در کشور رخ داده است. این وضعیت به ما کمک می‌کند بفهمیم تغییر رفتار اقلیمی چه پیامدهایی برای کشور خواهد داشت. اقلیم به‌طور کلی به عنوان رفتار میانگین یک منطقه تعریف می‌شود، اما زمانی می‌توان گفت تغییر اقلیم رخ داده که تغییرپذیری‌ها از نظر آماری معنی‌دار باشند. این تصور که هر نوسان آب‌وهوایی را بتوان تغییر اقلیم دانست، نادرست است. تغییری را می‌توان تغییر اقلیم نامید که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم با فعالیت‌های انسانی در ارتباط باشد. ما در اقلیم جهانی دخالت کرده‌ایم، ترکیب اتمسفر را تغییر داده‌ایم و در واقع سیستم اقلیمی زمین را برهم زده‌ایم.
وی گفت: اثر گلخانه‌ای پدیده‌ای کاملاً طبیعی است و اگر این اثر وجود نداشت، دمای زمین به حدود منفی ۱۸ درجه سانتی‌گراد می‌رسید و زندگی در آن ممکن نبود. نور خورشید با طول موج کوتاه به زمین می‌تابد، از اتمسفر عبور می‌کند و پس از برخورد به سطح زمین، هنگام بازتاب با طول موج بلندتر از سطح زمین متصاعد می‌شود. این فرآیند طبیعی است، اما ما در اثر استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی و افزایش گازهای گلخانه‌ای مانند بخار آب، متان و سایر ترکیبات، غلظت این گازها را افزایش داده‌ایم. در نتیجه، گرمای بیشتری در نزدیکی سطح زمین حبس می‌شود و دمای کره زمین افزایش می‌یابد.
وی تصریح کرد: این پدیده در ابتدا با عنوان «گرمایش جهانی» شناخته شد، اما با گرم‌تر شدن زمین، تمام پارامترهای اقلیمی به‌هم ریخت و تغییرات گسترده‌ای در الگوهای آب‌وهوایی جهان ایجاد شد.
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، در ادامه سخنان خود درباره وضعیت جنگل‌ها در ایران با بیان اینکه در ناحیه خزر حدود ۵ تا ۶ میلیون هکتار جنگل داریم، اضافه کرد: همچنین در زاگرس حدود سه تا چهار میلیون هکتار، در مرکز کشور پراکنده است و یک لکه کوچک در ارسباران با مساحت حدود ۶۵ هزار هکتار وجود دارد و در خلیج عمان نیز ناحیه‌ای کم‌جنگل داریم و در مجموع حدود ۱۲ میلیون هکتار جنگل در کشور گسترده شده است.
وی با بیان اینکه این میزان مساحت جنگلی در کشور پراکنده هستند و برخی مناطق مانند جنگل‌های شمالی پوشش متراکم دارند، خاطر نشان کرد: در این مناطق که در ۱۰ تا یازده استان پراکنده‌اند، حدود ۳۰ میلیون نفر زندگی می‌کنند. مساحت این استان‌ها حدود ۵۰ میلیون هکتار است و جمعیت آن تقریباً یک‌سوم جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد. اگر این جنگل‌ها دچار زوال شوند، این استان‌ها با مشکلات جدی مواجه خواهند شد.
عطارد با اشاره به داده‌های هواشناسی توضیح داد: سرعت باد و بارش در این نواحی ثبت می‌شود و از سال ۱۳۶۷ تا ۱۴۰۱ روند افزایشی داشته است.
اعلام وضعیت زوال برای جنگل‌های کشور
وی درباره وضعیت جنگل‌های زاگرس، گفت: نقاط سبز روی نقشه جنگل‌های سالم و نقاط قهوه‌ای تیره و زرد مناطقی هستند که دچار زوال شده‌اند. اولین بار زوال جنگل‌ها در استان‌های «ایلام» و «لرستان» گزارش شد که نشان داد جنگل‌ها در حال خشک شدن هستند. تا امروز، حدود یک چهارم تا یک پنجم این جنگل‌ها زوال پیدا کرده‌اند.
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران افزود: از دهه ۱۳۸۰ تاکنون، حدود ۱۳۰ مقاله علمی پژوهشی فارسی و تعدادی مقاله انگلیسی درباره چرایی این زوال منتشر شده است. این مطالعات نشان می‌دهند که تغییرات اقلیمی نقش مهمی در تسریع زوال جنگل‌ها داشته‌اند. عوامل انسانی مانند قطع درختان و تبدیل اراضی نیز بر این روند تأثیرگذار بوده‌اند. از این رو ما با یک نظام طبیعی مواجه هستیم که تحت تأثیر بیماری‌ها، مداخلات انسانی و تغییر اقلیم قرار دارد. این ناحیه دمایی دارد که تقریباً دو برابر تب جهانی است و در نتیجه، وقتی بیماری جدیدی وارد می‌شود، اثرات منفی آن شدت بیشتری پیدا می‌کند.
عطارد با اشاره به مطالعات انجام شده در این منطقه با استفاده از مدل‌های توسعه یافته در کشور نروژ، یادآور شد: نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که حتی اگر تمام اقدامات کنترلی را انجام دهیم، دمای زاگرس طی ۳۵ سال آینده حدود ۱.۲ تا ۱.۳ درجه افزایش خواهد یافت. این نتایج در سال ۲۰۲۵ در انگلستان منتشر شده و در آن مفصل توضیح داده‌ام که برای حفاظت از زاگرس چه اقداماتی باید انجام شود.
عطارد همچنین درباره وقایع حدی اقلیمی توضیح داد: وقایع حدی، رویدادهایی هستند که فراوانی کمی دارند، اما شدت بالایی دارند. برای مثال، در تابستان‌های گذشته تهران ممکن است یک روز دمای ۴۵ درجه را تجربه کرده باشد. این رویدادها با تغییر اقلیم هم تشدید می‌شوند و هم تکرار آنها افزایش پیدا می‌کند. اگر روند تغییرات به‌طور پیوسته افزایش یابد، سیستم‌های طبیعی توان سازگاری خود را از دست می‌دهند.
وی افزود: مطالعات حوزه‌ای نشان داده‌اند که در حوزه ارومیه، بارش در دوره ۳۰ ساله اخیر بین ۱۰ تا ۱۴ درصد کاهش داشته و میانگین آن حدود ۱۱ درصد است. در برخی مناطق این کاهش بین ۲۶ تا ۴۲ درصد بوده است. این آمار نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی اثر قابل توجهی بر بارش‌ها و منابع طبیعی کشور داشته است.
