راهبرد ۳گانه ایران برای مقابله با مخاطرات

دبیر شبکه علمی تغییر اقلیم کشور با تشریح اثرات تغییر اقلیم بر ایران، تأکید کرد: کشور برای مقابله با این پدیده، راهبرد سه‌گانه «سازگاری، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و مدیریت مخاطرات طبیعی» را دنبال می‌کند و هشدار داد کودکان و زنان به‌عنوان گروه‌های آسیب‌پذیر، بیشترین تهدیدات ناشی از تغییر اقلیم را متحمل می‌شوند و لازم است سیاست‌گذاری‌ها با نگاه جامعه‌نگر و راهبردی، تمامی زیرساخت‌ها و جوامع شهری و روستایی کشور را دربر گیرد.

به گزارش ایسنا، دکتر محمدرضا فرزانه امروز در دویست و بیست و چهارمین نشست علمی ـ تخصصی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری با عنوان «تغییر اقلیم، اثرات و پیامدهای آن بر ایران» سخنرانی خود را با عنوان «تغییر اقلیم، اثرات و پیامدهای آن بر ایران» آغاز کرد و گفت: در سطح جهان بیش از نیم قرن تجربه علمی و هماهنگ در زمینه تغییر اقلیم وجود دارد. از سال ۱۹۸۸، پنل بین‌المللی تغییرات آب‌وهوایی (IPCC) ایجاد شد و اولین گزارش آن در سال ۱۹۹۰ منتشر شد. این گزارش‌ها به مرور منجر به شکل‌گیری کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل شد. کشور ما نیز با وجود برخی تصورات اشتباه، مشارکت فعال و جدی در این فرآیند داشته است.

وی افزود: گزارش‌های IPCC شامل ۶ گزارش ارزیابی اصلی، ۱۰ گزارش ویژه، ۹ راهنمایی و ۶ مقاله فنی است و هفتمین گزارش نیز در حال تدوین است. تمرکز گزارش‌ها به ویژه بر تغییر اقلیم شهری و پیامدهای آن است. این گزارش‌ها با مشارکت دانشمندان برجسته جهان و با همکاری تمامی کشورها، به عنوان بازوی علمی نهادهای تصمیم‌گیر و اجرایی عمل می‌کنند.

فرزانه با بیان اینکه سلسله نشست‌های IPCC، از جمله ۲۹ نشست برگزار شده تاکنون، با تاکید بر هماهنگی علم و اجرا، به صورت هدفمند دانش روز دنیا را در اختیار سیاست‌گذاران و مجریان قرار می‌دهد، برای مثال، به گزارش‌های آی‌پی‌سی می‌توان اشاره کرد که منجر به پروتکل کیوتو و موافقت‌نامه پاریس شد و پژوهشگران ایرانی نیز توانسته‌اند در مجلات معتبر بین‌المللی، چالش‌های مرتبط با تغییر اقلیم کشور را انعکاس دهند و از منافع ملی دفاع کنند.

عضو هیأت علمی پژوهشکده محیط زیست با تاکید بر اینکه برای تحقق این فرآیند، ایران سال‌هاست دارای ساختار نهادی منظم و گسترده‌ای در زمینه تغییر اقلیم است که نقش اساسی در هماهنگی علمی و سیاست‌گذاری اجرایی ایفا می‌کند.

وجود ساختار نهادی منسجم برای مقابله با تغییر اقلیم در ایران

دبیر شبکه علمی تغییر اقلیم کشور، به تشریح ساختار نهادی کشور در زمینه تغییر اقلیم پرداخت و با اشاره به کارگروه ملی تغییر آب و هوا در کشور، خاطر نشان کرد: این کارگروه در سطح وزرا و به ریاست رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل می‌شود و سه کمیته ملی را ذیل خود دارد؛ یکی از این کمیته‌ها، کمیته ملی تخصصی تغییرات است که متولی آن سازمان حفاظت محیط زیست است و با مشارکت همه وزارتخانه‌ها و نمایندگانشان مسائل ملی مرتبط با تغییر اقلیم را دنبال می‌کنند.

فرزانه ادامه داد: کمیته بین‌المللی تغییر اقلیم نیز تا سال گذشته تحت مسئولیت مرکز امور بین‌الملل سازمان حفاظت محیط زیست بود و هم‌اکنون این مسئولیت به وزارت امور خارجه واگذار شده است. این کمیته برنامه‌ریزی برای حضور کشور در نشست‌های بین‌المللی فوق‌العاده مهم، از جمله بزرگترین رویدادهای آب در دنیا و هماهنگی با کمیته بین‌المللی آی‌پی‌سی در کشور را بر عهده دارد.

وی با بیان اینکه از سال ۱۴۰۲، شبکه علمی تغییر اقلیم کشور نیز با همکاری کلیه مراکز علمی ذیل قوای سه‌گانه، به عنوان بازوی علمی و اجرایی کارگروه ملی فعالیت خود را آغاز کرده است، یادآور شد: این شبکه تا کنون ۳۴ نشست تخصصی مسئله‌محور مرتبط با تغییر اقلیم برگزار کرده و فردا دومین نشست مرتبط با تغییر اقلیم و امنیت غذایی با همکاری سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) برگزار خواهد شد.

عضو هیأت علمی پژوهشکده محیط زیست با تاکید بر قوت ساختاری کشور در زمینه تغییر اقلیم، گفت: با قاطعیت می‌توان گفت ایران جزء کشورهایی است که ساختار نهادی بسیار قوی و تاثیرگذار در زمینه تغییر اقلیم ایجاد کرده است، هرچند نقاط ضعفی وجود دارد که باید برطرف شوند تا اثربخشی فعالیت‌ها در سطح بین‌المللی افزایش یابد.

وی با مرور ۷۰ سال گذشته کشور در زمینه تغییر اقلیم با تاکید بر اینکه در گذشته برخی دانشگاه‌ها معتقد بودند تغییر اقلیم مشکل جهانی دارد، اضافه کرد: اما اکنون با داده‌های موجود شاهد روند افزایشی دما و تغییر الگوهای دمایی و بارشی در کشور هستیم. این تغییرات به سمت وقوع وقایع حدی اقلیمی رفته و هر سال پیچیده‌تر و نگران‌کننده‌تر می‌شوند.

دبیر شبکه علمی تغییر اقلیم کشور، افزود: در حوزه بارش‌ها نیز با وجود وقوع وقایع حدی با دوره بازگشت طولانی، مانند سیل ۱۳۹۸، روند کلی بارندگی در کشور کاهش یافته است. الگوهای بارشی کشور به سمت وقوع وقایع شدید تغییر پیدا کرده و خسارت‌های ناشی از این تغییرات به شدت افزایش یافته است.

فرزانه با مقایسه ۳۰ سال گذشته کشور با بیان اینکه نتایج نشان می‌دهد وضعیت بارندگی ایران کاملاً تغییر کرده و این تغییر نسبت به سیکل‌های طبیعی، کاملاً متفاوت است، خاطر نشان کرد: بخشی از این آسیب‌پذیری به دلیل تغییر اقلیم ایجاد شده و کشور ما از این منظر، در معرض مخاطرات طبیعی و تشدیدیافته توسط تغییر اقلیم است.

وی با اشاره به گزارش بانک جهانی، گفت: مناطق بیشتری در کشور تحت تاثیر تهدیدات ناشی از تغییر اقلیم قرار دارند و این روند هر سال نگران‌کننده‌تر می‌شود. شهرهای توسعه‌یافته به ویژه در زمینه مخاطرات طبیعی تلاش کرده‌اند حفاظت از جان مردم را در اولویت قرار دهند، اما افزایش تعداد افراد تحت تاثیر و مرگ و میر ناشی از مخاطرات طبیعی، زنگ خطری جدی است.

عضو هیات علمی پژوهشکده محیط زیست افزود: تغییر اقلیم تنها تهدید برای جمعیت عمومی نیست؛ کودکان و زنان به طور ویژه تحت تاثیر آن قرار دارند و در ادبیات علمی به عنوان «قربانیان تغییر اقلیم» شناخته می‌شوند. در عین حال، بخش مهمی از راهکارهای مواجهه با تغییر اقلیم نیز بر این گروه‌ها تمرکز دارد.

وی تاکید کرد: با نگاه راهبردی به تغییر اقلیم، باید به تهدیدات و فرصت‌هایی که این پدیده در اختیار کشور قرار می‌دهد، توجه کنیم. در این راستا، توسعه زیرساخت‌های طبیعی و انسانی و تقویت توسعه اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار است و باید بخشی از برنامه‌های مقابله و بهره‌برداری هوشمندانه از تغییر اقلیم باشد.

تأثیر تغییر اقلیم بر کودکان، زنان و شهرها؛ لزوم نگاه جامعه‌نگر در سیاستگذاری‌ها

دبیر شبکه علمی تغییر اقلیم کشور در ادامه به تشریح اثرات تغییر اقلیم بر نظام اجتماعی و ضرورت نگاه جامعه‌نگر در سیاستگذاری‌ها پرداخت و با اشاره به اهمیت فاصله گرفتن از بخشی‌نگری و اتخاذ نگاه راهبردی، گفت: تغییر اقلیم می‌تواند به ما کمک کند تا با نگاه جامعه‌نگر، به همه چالش‌های کشور پاسخ دهیم؛ زیرا همه در معرض تهدیدات نگران‌کننده‌ای هستند.

فرزانه افزود: این بخش از سخنان من مبتنی بر خروجی یک مطالعه طولی است که در پژوهشکده آغاز شده و هم‌اکنون نیز ادامه دارد. محورهای اصلی این مطالعه، «شهر و تغییر اقلیم» و «کودکان و تغییر اقلیم» هستند و مطالعه با بررسی تجربیات کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه پیش می‌رود.

وی توضیح داد: پنج سال پیش تصمیم گرفتیم بخش‌های تحت تاثیر تغییر اقلیم را با یک نگاه جامعه‌نگر شناسایی کنیم و بر اساس اهداف بین‌المللی، سیاست‌گذاری‌ها و قواعد مرتبط را بررسی و جمع‌بندی کنیم. نتیجه این بررسی، ارائه یک مبنای نظری بالادستی بود که شامل پنج سیستم کلان می‌شود.

دبیر شبکه علمی تغییر اقلیم کشور ادامه داد: دو سیستم مهم برون‌زا شامل تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جهانی و تغییرات اقلیمی هستند که کشورها باید برای آن‌ها برنامه‌ریزی کنند. از سوی دیگر، سیستم‌های درون‌زا شامل مخاطرات طبیعی است که بر تمام زیرساخت‌ها از ساختمان و حمل و نقل تا انرژی، آب و کشاورزی تأثیر می‌گذارد.

فرزانه، بازیگران اصلی این حوزه در ایران را شامل صنایع حمل و نقل، ساختمان، انرژی، کشاورزی و بهداشت و سلامت عمومی دانست و با بیان اینکه باید در مواجهه با تغییر اقلیم اقدامات هماهنگ داشته باشند، به اهمیت موضوع جنگل و کاربری اراضی اشاره و اضافه کرد: بحث جنگل و تغییر اقلیم در کشور ما بسیار کلیدی است و نیازمند توجه ویژه است. این موضوع در قاره‌های مختلف به عنوان یکی از محورهای اساسی تغییر اقلیم مورد توجه قرار گرفته است.

فرزانه با تاکید بر آسیب‌پذیری اجتماعی، گفت: کودکان قربانیان اصلی تغییر اقلیم هستند و زنان، به ویژه مادران، اغلب خود را سپر بلا می‌کنند تا از کودکان محافظت کنند. تغییر اقلیم بر توسعه اجتماعی و آینده جمعیت کشور تاثیرگذار است.

وی همچنین به ابعاد شهری تغییر اقلیم اشاره کرد و افزود: شهرها نه تنها از عوامل اصلی تغییر اقلیم به دلیل انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند، بلکه از قربانیان آن نیز محسوب می‌شوند. در کشور ما پیش از انتشار گزارش بین‌المللی «شهر و تغییر اقلیم»، پژوهش‌هایی برای برنامه‌ریزی راهبردی مواجهه شهر تهران با تغییر اقلیم انجام شده است که با نگاه جامعه‌نگر تدوین شده و می‌تواند الگوی سایر شهرها باشد.

فرزانه ادامه داد: زیرساخت‌های روستایی، بخش‌های مالی، اقتصاد و سوخت‌های فسیلی کشور نیز تحت تاثیر تغییر اقلیم هستند و گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر و تغییرات اقتصادی ناشی از آن، خسارت‌های قابل توجهی ایجاد خواهد کرد.

وی تأکید کرد: سه محور راهبردی برای مواجهه با تغییر اقلیم شامل توجه همزمان به ابعاد اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی است و سیاستگذاری‌ها باید بر اساس این نگاه جامع و جامعه‌نگر صورت گیرد.

استراتژی سه‌گانه مواجهه با تغییر اقلیم: سازگاری، کاهش انتشار و مدیریت مخاطرات طبیعی

عضو هیأت علمی پژوهشکده محیط زیست به تشریح راهبردهای کلان کشورها برای مواجهه با تغییر اقلیم و کاربرد آن در ایران پرداخت و با اشاره به بررسی بیش از ۷ هزار سند بین‌المللی، گفت: مطالعه ما نشان داد که ۱۵ بخش اصلی سیستم‌های درون‌زا شامل انرژی، ساختمان، اقتصاد، کاربری اراضی، جنگل، حمل و نقل و منابع آب، همگی تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار دارند و ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند.

فرزانه ادامه داد: تحلیل ترتیبات نهادی بین‌المللی برای هر یک از این بخش‌ها نشان می‌دهد که کشورهای مختلف برای موضوع آب، سیاست‌ها و اهداف مشخصی تدوین کرده‌اند؛ از کاهش مصرف آب و انتشار گازهای گلخانه‌ای تا استفاده از منابع آب نامتعارف مانند پساب‌ها. این تجربیات می‌توانند به ما کمک کنند تا در کشورمان هم راهکارهای مؤثر اتخاذ کنیم.

وی با تأکید بر اینکه نیازمند نگاه جامعه‌نگر هستیم تا بتوانیم به صورت راهبردی به همه زیرسیستم‌ها نگاه کنیم، افزود: بررسی‌ها نشان داده که ترتیبات نهادی بین‌المللی ابتدا با تمرکز بر سازگاری با تغییر اقلیم شروع شده و به مرور، موضوع کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و مدیریت اثرات انسانی نیز در دستور کار قرار گرفته است.

عضو هیأت علمی پژوهشکده محیط زیست سه محور «سازگاری»، «کاهش انتشار» و «مدیریت مخاطرات طبیعی» را به‌عنوان یک مثلث راهبردی برای مقابله با تغییر اقلیم در منابع بین‌المللی معرفی کرد که می‌توانند به‌طور همزمان در کشور ما نیز اجرایی شوند.

وضعیت تالاب‌های کشور

فرزانه به اهمیت تالاب‌ها به‌ویژه تالاب ارومیه اشاره کرد و گفت: تالاب‌ها نقش حیاتی در استراتژی سه‌گانه دارند؛ هم در سازگاری، هم در کاهش انتشار و هم در مدیریت مخاطرات. ایران ۲۲۶ تالاب دارد که با حفاظت از آنها می‌توان مزایای زیست‌محیطی و اجتماعی زیادی ایجاد کرد. متأسفانه تالاب ارومیه دچار خسارت شده و این امر نگرانی‌های جدی برای کشور ایجاد کرده است.

وی ادامه داد: مطالعات ما نشان می‌دهد که بارش در حوزه ارومیه در دوره ۳۰ ساله اخیر نسبت به دوره ۳۰ ساله قبل ۱۰ تا ۱۴ درصد کاهش یافته است و برای روان‌آب‌ها بین ۲۶ تا ۴۲ درصد و برای پیکره‌های حاوی منابع عمومی ۳۳ درصد کاهش مشاهده شده است. این ارقام نشان‌دهنده تشدید اثرات تغییر اقلیم در این منطقه است، اما با برنامه‌ریزی راهبردی می‌توان این کاهش را مدیریت و جبران کرد.

فرزانه تأکید کرد: استفاده از تجربیات بین‌المللی و اجرای استراتژی سه‌گانه سازگاری، کاهش انتشار و مدیریت مخاطرات می‌تواند کشور را در مواجهه با تغییر اقلیم مقاوم‌تر کرده و از خسارت‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی پیشگیری کند.