اعتماد دیجیتالی رکن اصلی زیست‌بوم‌های هوشمند

معاون سازمان فناوری اطلاعات ایران گفت: تحول زیست‌بوم‌های دیجیتال کشور در آینده، بر مبنای تبادل اسناد خواهد بود نه صرفاً داده‌های خام.

به گزارش  ایسنا، نهمین همایش ملی پیشرفت‌های معماری سازمانی ایران در دانشگاه شهید بهشتی آغاز بکار کرد و در قالب آن پنل تخصص «زیست بوم‌های دیجیتال دولت» برگزار شد.

مازیار مباشری در این پنل با تأکید بر لزوم تحول در نگاه حاکم بر معماری دولت دیجیتال گفت: در سال‌های اخیر، مسیر توسعه خدمات هوشمند دولتی از مفهوم دولت به عنوان پلتفرم عبور کرده و امروز به سمت مفهومی پیشرفته‌تر با عنوان دولت به عنوان اکوسیستم حرکت می‌کند. در این رویکرد، دولت نه صرفاً به عنوان یک نهاد تنظیم‌گر یا هماهنگ‌کننده مرکزی، بلکه به عنوان یکی از بازیگران فعال در زنجیره ارزش اکوسیستم دیجیتال شناخته می‌شود. 

وی با اشاره به اقدامات انجام‌شده در یک دهه گذشته در حوزه دولت الکترونیکی و توسعه زیرساخت‌های مرتبط گفت: در ۱۰ سال اخیر، مجموعه دولت سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی، داده‌ای و خدماتی انجام داده است. امروز، پرسش کلیدی این است که سرنوشت این زیرساخت‌ها در چارچوب جدید دولت اکوسیستمی چه خواهد بود و چگونه می‌توان از این ظرفیت‌ها به شکلی کارآمد در زیست‌بوم دیجیتال آینده بهره برد.

 مباشری ادامه داد: در همین راستا، برگزار کنندگان این نشست وظیفه یافته اند تا ابعاد مختلف فنی و اجرایی این تحول را بررسی کند و چارچوبی برای گذار از مدل سنتی دولت الکترونیکی به دولت اکوسیستمی ارائه دهد.

از مدل‌سازی فرایندها تا طراحی تعاملات میان‌دستگاهی

معاون سازمان فناوری اطلاعات با اشاره به نقش انتخاب متدولوژی های مرتبط با مدل‌سازی فرآیندها و تعاملات میان دستگاهی اظهار کرد:در رویکرد پنجره واحد (Single Window)، هدف اصلی، استانداردسازی و الکترونیکی‌سازی فرایندهای مشترک میان دستگاه‌هاست. اما در نگاه اکوسیستمی، ما با شبکه‌ای از بازیگران مواجهیم که دولت یکی از آن‌هاست و روابط متقابل میان بخش‌های دولتی، خصوصی و عمومی باید بر مبنای مدل‌های همکاری و تبادل داده بازطراحی شود. 

او افزود: تفاوت بنیادین در اینجاست که در مدل پنجره واحد، دولت نقش هدایت‌کننده و تنظیم‌گر مرکزی دارد، اما در اکوسیستم دیجیتال، دولت خود به عنوان یک بازیگر فعال در زنجیره ارزش فعالیت می‌کند. این تغییر نقش، نیازمند بازنگری در ساختارهای فنی، حقوقی و حتی فرهنگی دولت دیجیتال است.  

پیوند دولت اکوسیستمی با چارچوب ملی معماری سازمانی

 مباشری در ادامه به چارچوب ملی معماری سازمانی کشور (مصوب سال ۱۳۹۶) اشاره کرد و گفت: این چارچوب یکی از دستاوردهای مهم در مسیر نظام‌مند کردن تحول دیجیتال در بخش دولتی است. اکنون باید بررسی کنیم چگونه می‌توان مدل‌های اکوسیستمی جدید را به این چارچوب متصل کرد. ممکن است بتوان هر یک از اکوسیستم‌های خدماتی را به عنوان یک مدل مرجع بخشی در این چارچوب لحاظ کرد تا تجربیات موفق حاصل از آن، مبنای توسعه ملی قرار گیرد.  

وی از متخصصان حوزه معماری سازمانی درخواست کرد تا در جلسات آتی، پیشنهادهای خود را درباره نحوه تلفیق مدل‌های اکوسیستمی با چارچوب ملی معماری ارائه کنند و افزود: اگر این هم‌افزایی اتفاق بیفتد، ما می‌توانیم از تجارب جهانی مانند پلتفرم‌های باز و متدولوژی‌هایی نظیر TOGAF و ArchiMate در کنار چارچوب بومی کشور بهره بگیریم.

آینده تبادل اطلاعات؛ از داده به سند

مباشری در بخش دیگری از سخنان خود، به نقش مرکز ملی تبادل اطلاعات (NIX) پرداخت و تأکید کرد:تحول زیست‌بوم‌های دیجیتال کشور در آینده، بر مبنای تبادل اسناد خواهد بود نه صرفاً داده‌های خام.

وی توضیح داد: در آینده نزدیک، زیست‌بوم‌های دیجیتال مبتنی بر انتقال داده نخواهند بود، بلکه بر مبنای تبادل اسناد الکترونیکی فعالیت خواهند کرد. مفاهیمی نظیر e-Contract و e-Permit جایگزین تبادل داده‌ها می‌شوند و این یعنی ما با سطحی جدید از تعامل دیجیتالی مواجه هستیم.

وی افزود: در این شرایط، مراکز تبادل سنتی یا همان ESPها، چه در سطح ملی و چه در سطح دستگاهی، به تدریج با تغییر نقش مواجه خواهند بود. البته در مرحله گذار، همچنان می‌توان از زیرساخت‌های فعلی برای انتقال داده استفاده کرد، اما در آینده تمرکز از “انتقال داده” به سمت “مدیریت و اعتبارسنجی اسناد دیجیتالی” حرکت خواهد کرد.

اعتماد دیجیتالی، رکن اصلی زیست‌بوم‌های هوشمند

مباشری با تأکید بر اهمیت اعتماد دیجیتالی و امضای الکترونیکی اسناد خاطرنشان کرد:هیچ زیست‌بوم دیجیتالی  بدون اعتماد دیجیتالی پایدار نخواهد ماند. انتقال داده کافی نیست؛ هر سند دیجیتال باید دارای امضای معتبر و قابل استناد باشد. این مسیر، ما را از تمرکزگرایی داده به سمت تعاملات غیرمتمرکز و مبتنی بر اعتماد سوق می‌دهد.

معاون تنظیم گری سازمان فناوری اطلاعات در پایان با اشاره به ضرورت مشارکت بخش خصوصی و نهادهای تخصصی در این مسیر گفت: تحقق دولت به عنوان اکوسیستم، نیازمند همکاری و هم‌افزایی همه بازیگران زیست‌بوم دیجیتال است. سازمان فناوری اطلاعات به دنبال آن است که این تحول، نه در قالب یک پروژه فنی، بلکه به عنوان یک پارادایم ملی و بلندمدت دنبال شود.

ضرورت گذار از سامانه‌محوری به زیست‌بوم‌محوری

یک فعال حوزه فناوری اطلاعات با بیان اینکه رویکردهای گذشته دولت الکترونیک پاسخگوی نیازهای امروز کشور نیست، تأکید کرد: زمان عبور از تعدد سامانه‌ها و حرکت به سمت خلق زیست‌بوم‌های یکپارچه و پلتفرم‌های اکوسیستمی فرا رسیده است.

سیدی در ابتدای سخنان خود ضمن قدردانی از برگزارکنندگان این رویداد، اظهار داشت: این اولین بار است که در یک رویداد علمی داخلی، مفاهیم زیست‌بوم دیجیتال دولت به صورت رسمی و علمی ارائه می‌شود و امیدوارم از این پس، جامعه دانشگاهی و متخصصان حوزه معماری سازمانی بیش از پیش به این مباحث بپردازند.

او با تشریح وضعیت فعلی خدمات دیجیتال در کشور گفت: در دو دهه گذشته، دستگاه‌های مختلف دولتی سامانه‌هایی برای انجام فرآیندهای داخلی خود طراحی کردند؛ اما خروجی این وضعیت، یک شبکه پراکنده از سامانه‌های جزیره‌ای است که نه تنها موجب تسهیل خدمت‌رسانی نشده، بلکه شهروندان را درگیر فرایندهای پیچیده، تکراری و زمان‌بر کرده است.

وی ادامه داد: در گذشته اگر یک شهروند برای دریافت پایان کار ساختمان یا انجام فرایند واردات کالا به چند سازمان مراجعه می‌کرد، امروز همان کار را باید در چند سامانه مختلف انجام دهد؛ سامانه‌ای در شهرداری، دیگری در نظام مهندسی، بعد در بانک مرکزی، سپس در گمرک و سازمان تجارت. در ظاهر دیجیتال شده‌ایم، اما در واقع کار برای مردم سخت‌تر شده است.

سیدی با اشاره به افت شاخص‌های بین‌المللی عملکرد دولت الکترونیک افزود: علیرغم توسعه صدها سامانه، رتبه ایران در شاخص‌هایی مانند لجستیک پرفورمنس ایندکس، تجارت فرامرزی و مالیات‌ستانی دیجیتال بالای ۱۰۰ است و در مقایسه با ۱۵ سال گذشته در برخی شاخص‌ها سقوط کرده‌ایم. این یعنی معماری فعلی دولت الکترونیک ما کارآمد نیست.

مشکل اصلی؛ فقدان رویکرد اکوسیستمی

سیدی تأکید کرد: دلیل اصلی این ناکارآمدی، نبود نگاه اکوسیستمی در طراحی دولت دیجیتال است. در نگاه سنتی، دولت صرفاً مجموعه‌ای از سازمان‌هاست، اما در نگاه اکوسیستمی، دولت شبکه‌ای از تعاملات و همکاری‌هاست که بین دستگاه‌ها، کسب‌وکارها و شهروندان شکل می‌گیرد.

وی با اشاره به بیانات مقام معظم رهبری در زمینه انسجام و همکاری در سطوح اداری افزود: همانطور که رهبری فرمودند، ما در سطح سیاست‌گذاری انسجام داریم، اما در سطح اجرا و تعامل دستگاه‌ها این انسجام از بین می‌رود. ریشه این مشکل همان فقدان همکاری (collaboration) در ساختار دولت است. در حالی که اساس اکوسیستم دیجیتال، تسهیل همکاری بین ذی‌نفعان است.

او توضیح داد: در تعریف سازمان ملل، اکوسیستم دیجیتال یک پلتفرم است که مأموریت آن تسهیل همکاری بین بازیگران است. بنابراین وقتی از اکوسیستم دولت صحبت می‌کنیم، منظورمان پلتفرم‌هایی است که بتوانند ارتباط و تبادل داده و خدمت را میان سازمان‌ها، بخش خصوصی و مردم برقرار کنند.

وی افزود: اکوسیستم‌های دولتی باید بر اساس حوزه‌های کارکردی (functional) شکل بگیرند. مانند اکوسیستم انرژی، اکوسیستم سلامت، اکوسیستم آموزش، اکوسیستم تجارت، و غیره. این زیست‌بوم‌ها باید با متدولوژی‌های مهندسی سیستم‌ها طراحی شوند؛ نه با روش‌های کلاسیک توسعه نرم‌افزار.

از معماری سازمانی تا معماری اکوسیستمی

سیدی ضمن اشاره به تفاوت رویکردها گفت: در معماری سازمانی، تمرکز بر ساختار و فرآیندهای یک سازمان است. اما در معماری اکوسیستم‌ها، تمرکز بر تعامل بین سازمان‌ها و خلق ارزش مشترک است. اینجاست که دیگر مسئله ما ساخت یک سیستم نیست، بلکه طراحی و مهندسی “سیستمِ سیستم‌ها” است.

او تأکید کرد: برای پیاده‌سازی زیست‌بوم‌های دولت، باید اپراتورهای تخصصی ایجاد شوند که وظیفه آن‌ها راهبری پلتفرم‌ها و هماهنگی بین دستگاه‌های هر حوزه است. این اپراتورها می‌توانند حاصل کنسرسیوم‌های دولتی، خصوصی یا ترکیبی باشند. تجربه کشورهای جنوب شرق آسیا و خلیج فارس نیز همین رویکرد را تأیید می‌کند.

نقش دانشگاه‌ها و جامعه علمی در توسعه مفاهیم

سیدی با اشاره به خلأ علمی در کشور در زمینه مهندسی اکوسیستم‌ها گفت: ما هنوز رشته دانشگاهی مستقلی برای این حوزه نداریم. تعداد اندکی از متخصصان با مفاهیم Systems of Systems آشنا هستند. لازم است پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های دانشگاهی به سمت موضوعات اکوسیستم دیجیتال، معماری پلتفرم‌ها و استانداردهای تعامل‌پذیری حرکت کنند.

گام نخست دولت در مسیر پلتفرم‌های ملی

سیدی در پایان با اشاره به پروژه‌های در دست اقدام گفت: فرایند معماری زیست‌بوم‌های دولت آغاز شده و به موازات آن، پلتفرم شهروندی تحت عنوان “ایران‌پاس” نیز در حال توسعه است. این پلتفرم در آینده دروازه ورود شهروند دیجیتال به همه خدمات دولتی خواهد بود؛ به‌گونه‌ای که کاربر بتواند با یک هویت و امضای واحد، تمام تعاملات خود را با دولت انجام دهد.

وی تأکید کرد: اگر بتوانیم زیست‌بوم‌های تخصصی هر حوزه را با معماری صحیح و استانداردهای تعامل‌پذیر ایجاد کنیم، در نهایت شاهد شکل‌گیری “دولت به‌عنوان پلتفرم” خواهیم بود؛ دولتی که به جای انبوه سامانه‌های مجزا، بر بستر زیست‌بوم‌های هم‌افزا و پویای دیجیتال عمل می‌کند.

تحول اساسی در حکمرانی هوشمند با استقرار زیست‌بوم‌های دیجیتال

صفایی، دستیار رئیس سازمان فناوری اطلاعات کشور، در این همایش با ارائه توضیحاتی جامع درباره طرح استقرار زیست‌بوم‌های دیجیتال دولت» گفت: این طرح، با هدف رفع چالش‌های ساختاری و تقویت هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی و پلتفرم‌های مختلف طراحی شده و می‌تواند جایگزین رویکردهای جزیره‌ای و دستگاه‌محور پیشین شود.

وی ادامه داد: بحث آسیب‌شناسی طرح شامل چند نکته کلیدی است؛ نبود نگاه سیستمی و بین‌دستگاهی، همپوشانی در مأموریت‌ها، دخالت و عدم پاسخگویی دستگاه‌ها در ارائه خدمات و وجود داده‌های ناکارآمد و پراکنده. این مسائل باعث شده تا تعاملات میان دستگاه‌ها و شهروندان به شکل مطلوب شکل نگیرد.

وی همچنین به ابلاغیه ریاست‌جمهوری اشاره کرد و گفت: طبق این ابلاغیه، سازمان فناوری اطلاعات موظف است ظرف شش ماه معماری کلان و استانداردهای فنی زیست‌بوم‌های دیجیتال دولت را تدوین و ابلاغ کند. علاوه بر آن، ایجاد سکوی تبادل داده‌ها و توسعه دو پلتفرم ملی به عنوان زیرساخت زیست‌بوم‌ها، از دیگر تکالیف سازمان است.

دستیار رئیس سازمان فناوری اطلاعات توضیح داد: فاز نخست این طرح شامل هفت زیست‌بوم کلیدی است؛ سیستم‌های مالی و مالیاتی، انرژی، سلامت، تجارت فرامرزی، زمین و املاک، زنجیره تأمین و مهاجرین و اتباع. برای هر زیست‌بوم، دانشگاه‌های معتبر کشور به عنوان مجری علمی و فنی انتخاب شده‌اند. تدوین اسناد معماری، مدل‌های تراکنش، استانداردهای فنی، امنیتی، حقوقی و پیوست‌های کسب‌وکار در حال انجام است.

صفایی در مورد مشارکت دانشگاه‌ها و بخش خصوصی گفت: اجرای موفق این طرح نیازمند همکاری نزدیک دولت و دانشگاه‌ها و همچنین مشارکت بخش خصوصی است. علاوه بر اجرا، برنامه‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها باید با نیازهای زیست‌بوم‌های دیجیتال هماهنگ شود تا نیروی انسانی متخصص و کارآمد برای آینده حکمرانی دیجیتال تربیت شود. 

وی در ادامه افزود: با توجه به اولویت‌بندی‌ها، فاز اول پروژه تا پایان سال جاری تکمیل خواهد شد و به موازات آن، مراحل فاز دوم آغاز می‌شود. این فاز شامل توسعه زیست‌بوم‌های جدید و تقویت زیرساخت‌ها با استفاده از کنسرسیوم‌های دولتی و خصوصی خواهد بود. فاز سوم نیز سایر زیست‌بوم‌ها را پوشش می‌دهد و تمرکز بر ارتقای خدمات پایه و زیرساخت‌های ملی خواهد بود.

صفایی با تأکید بر اهمیت پژوهش و آموزش گفت: این پروژه علاوه بر جنبه اجرایی، فرصتی برای تحول اساسی در آموزش و پژوهش دانشگاه‌ها فراهم می‌کند. مشارکت دانشجویان و اساتید در طراحی و توسعه زیست‌بوم‌ها، توسعه نرم‌افزارهای بومی و تحقیق در معماری‌های دیجیتال، از جمله اقدامات مهم در راستای تقویت بدنه علمی و فنی طرح است.

وی در پایان اظهار کرد: طرح استقرار زیست‌بوم‌های دیجیتال دولت، گامی مهم در جهت تحقق دولت هوشمند و پاسخگو است و می‌تواند با ارتقای هماهنگی میان دستگاه‌ها، بهبود کیفیت خدمات و افزایش تعامل دولت با شهروندان منجر شود.