کتاب‌هایی که مدعی‌اند زندگی‌مان را می‌سازند!

اغلب کتاب‌های خودیاری وعده می‌دهند اگر کمی امید و اراده داشته باشیم و اندکی خوش‌بینی چاشنی کار کنیم، مشکلات روزمره ما را حل خواهند کرد و ما را به همه آرزوهایمان می‌رسانند.

به گزارش ایسنا، روزنامه «جوان» در ادامه نوشت: منتقدان صنعت خودیاری این حرف‌ها را داستان‌هایی پوچ و بدون اعتبار علمی می‌دانند که مشتی شارلاتان برای عوام‌فریبی سرهم‌بندی کرده‌اند. اما کتاب‌های خودیاری میلیون‌ها نفر از سراسر دنیا را متقاعد کرده‌اند که حلال مشکلاتشان هستند و جالب اینکه خیلی‌ها هم اعتراف می‌کنند زندگی‌هایشان زیر و رو شده است. آیا همه آن‌ها در اشتباه‌اند؟

بحث خودیاری (از جمله در روانشناسی عامه) به دسته‌ای از کتب (غیر از سمینارها و ویدئوها) اختصاص دارد که راهبردهایی عملی و اخلاقی برای تغییر رفتار و عادت‌های ذهنی ما ارائه می‌کنند. این نوع کتاب‌ها اصولی مطرح می‌کنند که در صورت برخورداری از امید، ممارست و باور لازم، نوید کنترل ذهن را به ما می‌دهند، کاری که در نهایت به ما کمک می‌کند به آرزوهایمان برسیم. جنبش خودیاری از خیلی جهات، استمرار سنت حکمت باستان - شاید هم جانشین معاصر آن - است. این کتاب‌ها با قصه‌هایی شخصی که به حکایت‌های اخلاقی عمیق می‌مانند، الهام‌بخش و معلم میلیون‌ها خواننده می‌شوند.

موضوعات پرتکرار در روانشناسی عامه چنین مواردی را در برمی‌گیرد: آرمان‌شهر بازتوانی درمانی، اهمیت مثبت‌اندیشی، دسترسی‌پذیری شادکامی و امکانپذیری ایجاد تحول در خویشتن. به نظر می‌رسد هدف این حوزه آن است که آرزوهای دلخواه فرد – و البته حالتی نشئه‌آور و پایدار از شادکامی – را به طرزی معجزه‌آسا محقق کند. من و همکارم، شان ویکتوری، ۴۰ کتاب خودیاری پرفروش در امریکا را با تمرکز روی کتاب‌های منتشر شده از سال ۲۰۰۱ به بعد بررسی کردیم، دوره‌های قبلی را استیون استارکر در کتاب اندرزگویی در سوپرمارکت (۲۰۰۲) به‌خوبی پوشش داده است. اگر بخواهیم بر پایه راهنمایی این فهرست پرفروش نظری جامع بدهیم، آرزوهای ما گرد اهدافی مثل کارآمدتر شدن، عاشق شدن و کرور کرور پول درآوردن می‌چرخند.

نقد چنین ژانری، چه از طرف روانشناسان علمی مانند من باشد و چه طنزپردازان نوجوان و دلزده، همواره شامل ایرادهایی مثل این بوده که کتاب‌های خودیاری اعتبار بیرونی ندارند و نقش تفاوت‌های فردی را در کاربرد راهکارهای مطرح‌شده عمومی نادیده می‌گیرند. نمونه آشکار این سوءاستفاده از جهل و امید را در کتاب‌های خودیاری حوزه درمان و رژیم غذایی می‌بینیم. بااین‌حال، این صنعت فقط در امریکا به صنعتی ۱۱میلیارد دلاری تبدیل شده است. باید آن را جدی بگیریم.

خودیاری نیز مانند سنت‌های حکمت باستان به تفکر ماورای طبیعی متکی است؛ برای مثال، به قدرت شگرف افکار خودتان یا باور به اینکه کائنات آرزوی شما را می‌شنود. حتی تازه‌ترین کتاب‌های خودیاری همین کار را می‌کنند، هرچند با ادعاهای تجربی بی‌شماری وانمود می‌کنند به‌واسطه داده‌های تردیدناپذیر از خودشیفتگی و خرافه فراتر می‌روند. همین روانشناسی عامه علمی می‌کوشد تا در کتاب‌هایی با عناوین به‌ظاهر ساده به ما بیاموزد چگونه ذهنیت خودمان را به سکوت برسانیم تا وقتی احساس سقلمه خوردن می‌کنیم برای چشم بر هم زدن، دچار خفگی نشویم. به‌هرحال، همان‌طور که در عناوین دیگر کتاب‌های خودیاری می‌بینیم، تناقض انتخاب یعنی، پس از خواندن کتاب‌های نویسندگانی با درجه دکتری، باید به طور اتفاقی به خوشبختی بخوریم و احساس فوق عالی بودن کنیم.

روانشناسی عامه حامل این پیام است که می‌توان با اراده آزادِ خویشتنِ توانا در کنار تشویق مداوم به تمرین خوش‌بینی امیدبخش و شکست یأس و ناامیدی بر موانع فائق آمد؛ در مجموع، تصویری از فرهنگ فردگرایانه و حتی خودشیفتگی در امریکای معاصر. بنابراین تفاوت بین انواع کتاب‌های روان‌شناسی عامه ممکن است بحثی فرعی باشد در مقایسه با هدف انگیزشی که در همه آن‌ها مشترک است، یعنی توانمندکردن افراد برای کسب مهارت بیشتر در کنترل ذهن و شغلشان. این کتاب‌ها در همه موارد منحصراً بر نقش فرد در دستیابی به تسلط بر نفس تأکید می‌ورزند و نقش همه عوامل دیگر مانند فقر، اختلاف خانوادگی یا محرومیت سیاسی را در سرنوشت وی نادیده می‌گیرند.

من، در کسوت یک محقق، یاد گرفتم که چشم‌پوشی از جنبه‌های تجربی، مانند فکت‌ها، تاریخ و آمار، رفتاری خرافه‌گرایانه است؛ این کار یعنی نادیده گرفتن ابزارهای تحلیلی عصر جدید که با زحمت و سختکوشی به دست آمده‌اند و بازگشت به دوران تفکر ماورای طبیعی. شاید ارتباطات غیرمنطقی که با امید و برآورده شدن آرزوها عجین شده است بخشی از وضع طبیعی انسان باشد، اما در محافل دانشگاهی جوهر کار را توجیه عقلانی تشکیل می‌دهد.

در کاوش کتاب‌های خودیاری، تصمیم گرفتم این پرسش را عمیق‌تر بررسی کنم که زیر موضوعات روانشناسی عامه چه کمکی به نیازهای ما می‌کنند؟ هریک از این موضوعات تفاوت‌های ظریفی با دیگری دارد. هدف کتاب‌های خودیاری با موضوع کسب‌وکار یافتن راهی برای سازگار کردن روابط حرفه‌ای با بلندپروازی‌های مالی است. کتاب‌های خودیاری با موضوع عشق به ما در روابط صمیمی کمک می‌کنند و در کنار آن مرهم امیدی می‌شوند برای پایان دادن به تنهایی در قالب اسطوره‌ای ملی در باب عشق رمانتیک. جنبش معنویت عصر نو پاسخی است به نیاز به اسطوره‌های متافیزیکی برای معنا و امید بخشیدن به زندگی روزمره. هدف کتاب‌های خودیاری انگیزشی، حراست از اعتماد به نفس شخص در دل ناامنی‌های ناشی از فشارهای اجتماعی و اقتصادی است. معمولاً روانشناسی عامه علمی توصیه‌های درمانی مشابهی برای عشق، کسب‌وکار و عزت نفس ارائه می‌کند – هرچند ما باید به این خاطر به حرف‌های این نویسندگان گوش دهیم که دانشمندند و از داده استفاده می‌کنند، نه اینکه حرف‌هایشان را چشم‌بسته بپذیریم.

در کتاب خودیاری فوایدی برای بهره‌مندی هست. شاید همانند مجموعه باستانی ریگ‌ودا به زبان سانسکریت، آیین‌ها یا افسون‌خوانی‌ها خودشان نمود عینی حکمت‌اند. با راه‌اندازی یک نظام - خواه «راز» باشد یا «تائو» - باور در اعمال ما نمود می‌یابد و بنابراین در چارچوب همین سنت جهانی رسیدن به حس کنترل از راه تجلی باورها در اندیشه‌ها و اعمال آیینی است که روانشناسی عامه جایگاه خود را حفظ می‌کند.

در واقع، باور به قدرت فکر ادعایی آرمانگرایانه است از این نظر که تفکر کنشگرانه چگونه می‌تواند از راه برقراری تماس بین فرد و نیروهای نهایی دنیا را تغییر دهد.

دومین پیام روانشناسی عامه این است که عادت‌های مؤثر سازماندهی می‌توانند در توانمندسازی خویشتن، اثرگذاری بر دیگران، حرکت به سوی موفقیت‌ها، مدیریت زمان، بهبود شرایط زندگی، پول درآوردن و شخصیت‌سازی به شما کمک کنند. همه این عادت‌ها مستلزم ممارست، پشتکار، اطمینان، کوشش شناختی و گاهی هم ایمان به الهامات رهبری انگیزه‌بخش است.

پیام سوم، درباره ارزش تمرین‌های درمانی، بر این نکته تأکید می‌کند که باور چگونه اعتماد به نفس فرد را بالا می‌برد، در مدیریت حس مظلومیت به او یاری می‌رساند و در وی حس توانمندی می‌آفریند. در اینجا تمرکز روی خود فرد است و دعوت به سیر و سلوکی برای کشف خود که «زندگی‌تان را متحول» خواهد کرد. این پیام می‌خواهد در ذهن خواننده چنین باوری بکارد که برای درمان زخم‌های احساسی راهبردهای خطاناپذیری وجود دارند. ادعای بزرگ این است که شخص می‌تواند امیدها و رؤیاهای خود را به‌سادگی با فکر کردن به تحقق چنین آرزوهایی برآورده کند، اما آیا این روش می‌تواند کاری از پیش ببرد؟

نقل از ترجمان/ نوشته: رامی گابریل / ترجمه: مجتبی هاتف / تلخیص: سیمین جم / مرجع: ایان