«پیروز»؛ تراژدی یوزپلنگ آسیایی

یوزپلنگ آسیایی گونه‌ای در معرض انقراض است که در سال‌های اخیر با استفاده از روش‌های مختلفی از جمله حفاظت از زیستگاه‌ها و تکثیر در اسارت سعی در جلوگیری از انقراض این گونه با ارزش شده است، یکی از آخرین نمونه‌های تلاش‌های ناموفق صورت گرفته سرنوشت «پیروز» بود.

به گزارش ایسنا، امروز( ۱۲ اسفند) روز جهانی حیات‌وحش است. ۲۰ دسامبر ۲۰۱۳ میلادی، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نشست ۶۸ خود، روز ۳ مارس را به عنوان روز جهانی حیات وحش تصویب کرد. انتخاب این روز به پیشنهاد تایلند صورت گرفت.

امسال شعار این روز جهانی مشارکت برای حفاظت از حیات‌وحش در نظر گرفته شده است. مشارکت مردم می‌تواند ضامن حفاظت از محیط زیست و حیات وحش کشور به‌ویژه نجات جان گونه‌های در معرض خطر انقراض  باشد.

غلامرضا ابدالی - مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان محیط زیست - گونه‌هایی همچون یوز که جمعیت کوچکی زیر ۵۰ فرد دارند را در وضعیت بحرانی انقراض و گونه‌های زیر ۲۵۰ فرد در معرض خطر انقراض می‌داند.

او مشارکت مردم در حفظ حیات این گونه‌ها را موثر می‌داند و می‌گوید: در تمام دنیا نیز محافظت از محیط زیست نیز با کمک مردم صورت می‌گیرد. وظیفه مردم در چنین شرایطی این است که مطالبه‌گر باشند. شعار ما نیز این است که در ایران ۸۰ میلیون محیط‌بان داریم. این که مردم مراقب رفتارهای خود باشند به محیط زیست بسیار کمک می‌کند اما بسیاری از افراد آگاهانه اعمالی همچون شکار و صید انجام می‌دهند واما اگر از محیط زیست مراقبت کنند بار سنگینی از دوش طبیعت برداشته می‌شود. این طبیعت فرصت ترمیم پیدا می‌کند واگر مراقب آن باشیم می‌تواند خود را احیا کند.

در جهان دو گونه یوزپلنگ وجود دارد؛ یک گونه آسیایی و دیگری گونه آفریقایی است. گونه آفریقایی یوزپلنگ در شمال این قاره پهناور منقرض شده و حضور آن در حال حاضر فقط محدود به جنوب این قاره شده است. نسل یوز آسیایی که زمانی در گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود، از ۲۰ سال پیش جز در ایران منقرض شده است. در حال حاضر زیستگاه یوزپلنگ آسیایی فقط به ایران که از ۴۸ سال پیش برنامه حفاظتی خود را برای نگهداری نسل این حیوان آغاز کرده، محدود می‌شود، به همین دلیل است که امروزه به یوز آسیایی، یوز ایرانی نیز گفته می‌شود.

بدین جهت یوزپلنگ آسیایی اکنون گونه‌ای در معرض خطر انقراض است و در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرارا دارد.

وضعیت کنونی یوز

به گفته مرتضی پورمیرزای - مدیر عامل انجمن یوزپلنگ ایرانی - براساس آخرین آمار مربوط به یوزهای بالغ و جدا از مادر،  در سه سال اخیر تعداد این یوزها به ۱۲ فرد می‌رسد همچنین مدتی بعد نیز یکی از یوزها که چند وقتی مشاهده نشده بود، شناسایی شد و این تعداد به ۱۳ فرد رسید. در این مدت از میان توله‌های متولد شده، استقلال و یا مرگ شش توله به اثبات نرسیده بنابراین همچنان ممکن است به آمار افزوده شود. امکان دارد یوزهای بیشتری خارج از مناطق حفاظت شده و دید دوربین‌های ما وجود داشته باشند. این یوزهایی که وضعیت آن‌ها گزارش شده در مناطق حفاظت شده دیده شده‌اند و یوزهایی در خارج از زیستگاه دیده می‌شوند با  تصویربرداری دقیقی گزارش نمی‌شوند. لذا نمی‌توانیم آن‌ها را با دقت با شناسنامه یوزهای خود مطابقت دهیم.

پورمیرزای در ادامه اظهار می‌کند: احتمال دارد یوزهایی خارج از محدوده شناسایی ما وجود داشته باشند اما عدد بزرگی نیستند. شناسنامه‌ها بر اساس مشاهدات محیط بان‌ها و با استفاده از بهترین دوربین‌ها تهیه شده‌اند. در مکان‌های دیگر که دوربینی وجود ندارد، طعمه کمتر و شرایط زندگی برای یوز نامناسب‌تر است اما به‌طور قطع تعدادی نیز در همین شرایط وجود خواهند داشت. با توجه به یوزهای گزارش نشده، سخت است که عدد دقیقی برای جمعیت یوزها اعلام کنیم. می‌توان گفت که براساس سرشماری سال ۱۴۰۰، جمعیت فعلی یوزها کمتر از ۳۰ فرد است و طبق آخرین مقاله علمی منتشر شده این عدد کمتر از ۴۰ فرد اعلام شده است. در مناطقی مثل توران با داده‌های قبلی کاهش جمعیت نداشته‌ایم اما در خراسان شمالی کاهش جمعیت یوزها گزارش شده است.

پورمیرزای اضافه می‌کند: در سال ۱۴۰۰ نیز یک  یوز در تصویر برداری غرب میاندشت در خراسان شمالی دیده شد که قابل شناسایی نبود. در زیستگاه‌های جنوبی نیز کاهش جمعیت مشاهده شده است. در استان خراسان جنوبی از سال ۹۳ هیچ یوز جدیدی شناسایی نشده است. اوضاع در کرمان نیز به همین شکل است. به‌طور کلی شواهد کاهش جمعیت یوز را تایید می‌کنند. 

تهدیدات یوزپلنگ آسیایی

در شرایطی که یوزپلنگ ایرانی با خطر انقراض دست و پنجه نرم می‌کند و سازمان حفاظت محیط زیست با صرف هزینه‌های میلیاردی در تلاش برای تکثیر این گونه در اسارت است، جان یوزپلنگ‌ها در زیستگاه‌هایشان با خطراتی مانند تصادف با خودروها در خطر است. آخرین نمونه این چالش تصادف و تلف شدن توله یوز ماده در ساعت ۲۰ و۴۵ دقیقه ۱۴ مردادماه در فاصله ۱۵ کیلومتری خارج از منطقه حفاظت شده توران (مناطق آزاد میامی) در حد فاصل سه راهی زیدر تا کاروانسرای میان دشت (محدوده کال تاغی) بود.

برخی از گونه‌های جانوری به علت شکل زیستگاه و منابعی که در زیستگاه آن‌ها وجود دارد، جمعیت زیادی ندارند بنابراین تخریب آن زیستگاه به دلایل انسانی و طبیعی می‌تواند ضربه مهلکی به جمعیت آن‌ها وارد کند. به طور مثال تغییرات اقلیمی که کشور را دچار خشکسالی‌های شدید کرده با همه‌گیرتر و طولانی‌تر شدن می‌تواند به جمعیت انواع گونه‌ها ضربه بزند. تهدیدات بسیاری برای در معرض خطر قرار گرفتن گونه‌های حیات وحش وجود دارد که تغییر اقلیم و خشکسالی‌های طولانی مدت، تخریب و تبدیل زیستگاه‌ها که ما در ایران با آن بسیار دست و پنجه نرم می‌کنیم، جاده‌سازی، معدن، دام مازاد بر ظرفیت، خطوط انتقال نیرو، زمین‌های کشاورزی‌ و دیم‌کاری‌ها که هر مکانی را با شخم زدن به زمین کشاورزی و دیمی تبدیل می‌کنند از جمله این چالش‌ها و تهدیدها است. به عبارتی می‌توان گفت تغییرات اقلیمی و تخریب زیستگاه‌ها بیشترین اثر را بر انقراض گونه‌ها دارد.

از دیگر چالش‌ها و تهدیدات یوزپلنگ آسیایی می‌توان به کمبود طعمه برای او اشاره کرد. یوزپلنگ به زیستگاه‌های بسیار وسیعی برای زندگی نیاز دارد. در گذشته در محدوده‌های شمالی پس از حوالی گرمسار، کل مجموعه پارک ملی کویر، دو طرف جاده تا سمنان و از ادامه آن تا میامی همه دشت‌ها و کوهپایه ها دست‌خوردگی کمی داشتند و  در بیشتر دشت‌ها آهو و در کوهپایه‌ها قوچ و میش زندگی می کردند و  مانند امروز تعداد رفت‌وآمدها و ساخت‌وسازها در قلمرو یوز زیاد نبود اما امروزه طعمه‌ها از بین رفته‌اند، قلمروی نسبتاً مناسب آن‌ها نیز تنها به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست محدود شده است و به علت تعارضات بیش از اندازه مانند جاده‌کشی‌ها حیوان دوام نمی‌آورد.

اقدامات سازمان محیط زیست برای کاهش تلفات جاده‌ای حیات وحش

مرضیه موسوی - کارشناس پستانداران گوشتخوار دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست- با اشاره به اینکه تلفات جاده‌ای معضلی برای حیات وحش ما است، می‌گوید: سازمان حفاظت محیط زیست در حد توان با احداث جاده‌های جدید به‌ویژه آن‌ها که از داخل مناطق حفاظت شده عبور می‌کنند، مخالفت و با نهادهای ذی‌ربط مانند وزارت راه و شهرسازی رایزنی می‌کند. با اقدامات سازمان تاحدی حساسیت در این زمینه ایجاد شده است. بسیاری از ادارات محیط زیست نقاط داغ تلفات جاده‌ای را شناسایی و به ادارات مربوطه در هر استان اعلام کرده‌اند تا به ایمن‌سازی جاده جهت عبور حیات وحش بپردازند.

بیشتر بخوانید: جاده‌ها علیه حیات وحش/ تصادفات، علت ۵۲ درصد از تلفات یوزپلنگ‌ها

وی به دستورالعمل ایمن‌سازی جاده‌ها اشاره و اظهار می‌کند: در حال حاضر تابلوها با اندازه بسیار کوچک کارایی لازم را ندارند این درحالیست که با توجه به دستورالعمل نوشته شده، تابلوها باید براساس استاندارهای جهانی تهیه شوند و قابل دید باشند همچنین نصب دوربین‌های کنترل سرعت و ایمن‌سازی جاده‌ها باید براساس همین پروتکل‌های استاندارد اجرا شود.

موسوی ادامه می‌دهد: وزارت راه نیز باید در این راستا کمک، اعتباری برای این موضوع مشخص کند و قبل از احداث جاده ملاحظات زیست‌محیطی آن را در نظر بگیرد و در مکان‌هایی که نیاز به روگذر یا زیرگذر است، اقدامات لازم را انجام دهد.

به گفته او استان‌ها خود تاحدی نقاط داغ تلفات جاده‌ای را شناسایی کرده‌اند و ما درخواست کرده‌ایم تا با تکمیل این نقاط، وزارت راه استان منعکس کننده این موضوع باشد. با همکاری محدود از جانب برخی ادارات کل استان‌ها ایمن‌سازی‌هایی مانند نصب تابلو انجام شده است اما هنوز کم‌کاری‌هایی از جانب ادارات راه یا وزارت راه وجود دارد.

تمامی این موارد درحالی قابلیت اجرایی شدن دارند که سایر وزارتخانه‌ها مانند وزارت راه و شهرسازی نیز کمک کنند.

پروژه تکثیر در اسارت یوزپلنگ آسیایی

در شرایطی که جمعیت یوز ایرانی در وضعیت مناسبی قرار ندارد، پروژه تکثیر در اسارت برای حفاظت از این گونه در معرض خطر انقراض در منطقه توران راه‌اندازی شده و در دستورکار قرار گرفت.

ابتدای فروردین ماه ۱۴۰۰ «فیروز» - یوز نر ۱۱ ساله منطقه توران - زنده‌گیری و برای جفتگیری با «ایران» - یوزپلنگ ماده - به محیط اسارت واقع در سایت توران منتقل شد. انتشار این خبر واکنش‌هایی را به‌دنبال داشت و برخی از کارشناسان اعلام کردند که چنین اقدامی می‌تواند معدود یوزهای باقی مانده در طبیعت را تهدید کند. 

بیشتر بخوانید: انتقاد از زنده‌گیری «فیروز» و انتقال آن به محیط اسارت؛ یوزپلنگ ایرانی در اسارت آینده‌ای دارد؟

بیش از یک سال ازاظهار نظرهای کارشناسان محیط زیست درباره پتانسیل باروری ایران گذشت که ۶ بهمن ماه ۱۴۰۰  در روزهای پایانی قرن اخبار خوبی از ایران به گوش رسید. ساعت ۷ صبح روز شنبه (۲ بهمن ماه ۱۴۰۰ ) علائم استروس(فحلی) در یوز ماده پارک ملی توران مشاهده شد. سه شبانه روز تلاش یوزپلنگ نر و ماده (ایران) برای انجام عمل لقاح موفقیت آمیز بود و در اوایل اردیبهشت‌ماه منتظر تولد توله‌هایشان بودیم.

اوایل اردیبهشت ماه همه ایران منتظر فرزندان «ایران» بودند. بالاخره و پس از چند سال کش و قوس، ماده یوز توران، مادر سه یوز نر می‌شود. ۱۱ اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ علی سلاجقه - رییس سازمان حفاظت محیط زیست- با اعلام سالم بودن فرزندان «ایران» می‌گوید: با توجه به حضور تیم دامپزشکی از یک هفته گذشته و بررسی شبانه‌روزی رفتارهای این جانور، مشخص شد که بارداری کامل است و با توجه به شرایط فیزیکی گونه و عدم توانایی برای زایمان طبیعی، با نظر دامپزشکان مشاور و دامپزشک معتمد سازمان، نسبت به انجام زایمان سزارین صحرایی اقدام شد. خوشبختانه با توجه به حضور تیم دامپزشکی مجرب، سه توله یوز ایرانی در این زایمان سزارین صحرایی، سالم متولد شدند.

بیشتر بخوانید: داستان «ایران»؛ از چنگال شکارچیان تا مادرشدن

۱۴ اردیبهشت ماه بود که دکتر بهرنگ اکرامی - پزشک معتمد مرکز تکثیر یوز آسیایی - از تلف شدن یکی از سه توله« ایران» خبر می‌دهد. به گفته او این توله از زمان تولد ضعیف و در این چهار روز افزایش وزنی نداشت‌ و بعد از کالبدشکافی علت تلف شدن ناهنجاری مادرزادی ریه سمت چپ و چسبندگی ریه تعیین شد.

حسن اکبری - معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست - ۲۸ اردیبهشت ماه از تلف شدن توله یوز دوم نیز خبر می‌دهد و می‌گوید: صبح روز گذشته دامپزشک تیمارگر توله یوزها متوجه تغییر در عادت دفع آن‌ها می‌شود که به فوریت موضوع توسط اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان، به دامپزشکان گروه بیماری‌های دفتر حیات وحش منعکس و با هماهنگی دامپزشک متخصص داخلی دام کوچک از دانشکده دامپزشکی سمنان به محل نگهداری یوزها منتقل می‌شود و پس از معاینه نسبت به درمان آن اقدام می‌کند.  پس از بررسی‌های انجام پذیرفته، با نظر دامپزشک متخصص، تصمیم بر این شد که توله‌ها برای بررسی بیشتر و نظارت دامپزشکی به یک بیمارستان تخصصی دامپزشکی در تهران منتقل شوند که متاسفانه یکی از توله‌ها در مسیر انتقال به تهران تلف شد. توله دوم به بیمارستان تخصصی دامپزشکی منتقل شد و تحت نظارت های دامپزشکی قرار دارد.

پس از گذشت مدت‌ها با تحقیق و بررسی علت تلف شدن توله‌ها را نبود شیر خشک مناسب برای گربه‌سانان به‌ویژه یوزپلنگ بیان کردند. به گفته اکبری در دنیا هیچ شیر خشک مناسب و ویژه‌ای برای یوزپلنگ وجود ندارد و تمام شیر خشک‌های ساخته شده می‌توانند مشکلاتی را برای یوزپلنگ ایجاد کنند. برای توله یوز سوم چهار نوع شیرخشک متفاوت استفاده شده که اولین نوع مارک ایرانی و سه نوع دیگر مارک خارجی بوده‌اند اما تقریبا با هر چهار نوع در هضم و دفع مشکل داشت.

آخرین پسر «ایران» هم طاقت نیاورد

توله یوز سوم، تنها توله یوز باقی مانده از «ایران» و «فیروز» بود که نام او را «پیروز» گذاشتند. این توله در پارک پردیسان زندگی می‌کرد و قرار بود در فروردین‌ماه به زیستگاه اصلی خود در پارک ملی توران منتقل شود اما عمر او کفاف نداد چراکه روز گذشته پس از فراز و فرودهای بیشمار و با گذشت ۹ ماه و ۲۸ روز پر استرس تلف شد. پنجشنبه شب (۴ اسفندماه) بود که دستگاه گوارش «پیروز» دچار مشکل شد و دفع نداشت بنابراین به بیمارستان دامپزشکی مرکزی انتقال داده شد. معاینات لازم انجام شد و با حال مساعد به پارک پردیسان برگشت اما شنبه (۶ اسفند) دوباره به علت وضعیت نامساعدی که داشت به بیمارستان منتقل شد.

به گفته مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان محیط زیست «پیروز» از ابتدای تولد مشکلات گوارشی و نارسایی کلیوی داشته اما با آن مدارا می‌کرده است. دیروز عصر بود به علت شرایط نامساعد کلیوی برای دیالیز صفاقی به اتاق عمل رفت اما پسر «ایران» نتوانست طاقت بیاورد.

به گفته بابک باستانی - دامپزشک سازمان حفاظت محیط زیست - «پیروز» متاسفانه وارد فاز حاد نارسایی کلیوی شده بود البته این مشکل بار اول نبود که رخ داد. «پیروز» دو نوبت دچار چنین مشکلی شده بود. بار اول دکتر پیتر کالدول - دامپزشک یوزهای آفریقایی - اعلام کرد که حیوان با مشکل نارسایی کلیه مواجه است. درنتیجه ما در تمام مدت درحال درمان بودیم. بار دوم که این مشکل رخ داد خودم توانستم مسئله را مدیریت کنم اما این دفعه بدترین حالت ممکن بود که اتفاق افتاد.

بیشتر بخوانید:«نارسایی کلیوی» سومین بار جان «پیروز» را گرفت

بیشتر بخوانید: دیالیز «پیروز» به‌ رغم وجود احتمال خطر مرگ

«پیروز» سلبریتی شد؟

پیش از بروز اتفاقات ناگوار برای «پیروز» کارشناسان بارها هشدار دادند که نباید از «پیروز» یک سلبریتی ساخت. این دسته از کارشناسان معتقد بودند که یوزپلنگ‌هایی که در شرایط اسارت زندگی می‌کنند، توانایی بازگشت به طبیعت را ندارد و همگی در همان شرایط اسارت تلف خواهند شد. طرفداران این نظریه معتقد بودند، زمانی که بیش از اندازه‌ای که باید به توله یوزها توجه شود، مردم نیز به‌جای اهمیت دادن به تعداد یوزهای طبیعت و شرایط زیستگاه آن‌ها تنها به شناخت سلبریتی‌های در اسارت توجه می‌کنند و زمانی که یکی از یوزها تلف شوند، از کل پروژه نجات یوز از انقراض چه در شرایط اسارت و چه در طبیعت کشور نا امید خواهند شد.

الهه پهلوان -عضو بنیاد حفاظت از محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران- نیز در گفت‌وگویی تأکید کرده بود: «سازمان محیط‌زیست نباید از تکثیر گونه‌ای که در حال آزمون ‌و خطاست، «سلبریتی» بسازد و با افکار عمومی بازی کند.»

بیشتر بخوانید: سرنوشت «پیروز» پس از مرگ چه خواهد شد؟

به گزارش ایسنا، این اتفاق در شرایطی رخ داد که انتقاداتی از همان ابتدا به سازمان حفاظت محیط زیست چه در زمینه تصمیم به سزارین «ایران»، چه در زمینه مراقبت‌های بعد عمل مانند تامین شیرخشک برای یوزها و چه نحوه اطلاع رسانی از آن‌ها وارد شد علاوه بر آن از زمان حاملگی «ایران» مانور خبری بسیاری از سوی سازمان حفاظت محیط زیست روی این موضوع صورت گرفت که با تولد توله‌ها تشدید شد، به‌گونه‌ای که حتی از مردم خواسته شد تا برای نام گذاری توله‌ها مشارکت داشته باشند این در حالیست که جنسیت توله‌ها را نیز اشتباه اطلاع رسانی کرده بودند حتی سازمان چند ماه بعد اقدام به تهیه بولتن ۳۰۰ صفحه‌ای در زمینه انعکاس اخبار مربوط به «پیروز» در رسانه‌ها کرد.

با توجه به عملکرد رسانه‌ای سازمان حفاظت محیط زیست، پنهان نگه داشتن وضعیت نامناسب جسمی این توله یوز و «پیروز» نام نهادن او این تلقی به وجود آمد که «پیروز» مشکلات را پشت سر گذاشته است و با تشدید اطلاع‌رسانی از سوی رسانه‌ها «پیروز» به یک سلبریتی و نماد امید تبدیل شد اما این گونه، سرنوشتی جز یک زندگی کوتاه همراه با درد و رنج نداشت.

از سوی دیگر درست است که از دست‌دادن «پیروز» یک اتفاق ناگوار بود اما با ذخیره برخی اندام‌های او به نوعی موجودیتش برایمان ادامه دارد و ژن «پیروز» برای همیشه حفظ خواهد شد. اگرچه «پیروز» حتی پس از مرگ می‌تواند به حیات وحش کشور خدمت کند اما لازم است سازمان حفاظت محیط زیست از تجربیات به دست آمده از نخستین بارداری «ایران» به نحو احسن استفاده کند تا او در چندماه آتی زایمان بهتر و امیدبخش‌تری نسبت به سال جاری داشته باشد.

درکل تلف شدن سه‌ توله «ایران» به‌ویژه «پیروز» یکی دیگر از نمونه‌های تلاش‌های ناموفق برای کاهش احتمال انقراض یوزپلنگ آسیایی است که قلمرو آن در حال حاضر تنها محدود به بخش‌هایی از ایران شده است.