ایران چطور حق‌آبه هیرمند را از طالبان می‌گیرد؟

فرارو: در روزهای اخیر مسئله حق‌آبه هیرمند بار دیگر میان ایران و افغانستان بحث‌برانگیز شد. طالبان در بیانیه‌ای اعلام کرد متعهد به قرارداد هیرمند است اما ذخایرآب به اندازه‌ای نیست که آب به ایران برسد.

در همین حال مقامات ایرانی با استناد به تصاویر ماهواره‌ای، ادعای طالبان را رد می‌کنند. از سوی دیگر طالبان اجازه بررسی میدانی به کارشناسان ایرانی را هم نمی‌دهد. اما سناریوهای پیش روی ایران برای حل مسئله حق‌آبه هیرمند چیست؟ ایران چگونه می‌تواند با طالبان این مسئله را حل کند؟

حدود نیم قرن از معاهده هیرمند میان ایران و افغانستان می‌گذرد. مناقشه برای اجرای این قرارداد از دولت‌های قبلی افغانستان حالا به طالبان رسیده است.

در روزهای اخیر مسئله حق‌آبه هیرمند بار دیگر میان ایران و افغانستان بحث‌برانگیز شد. طالبان در بیانیه‌ای اعلام کرد متعهد به قرارداد هیرمند است اما ذخایرآب به اندازه‌ای نیست که آب به ایران برسد.

مقامات ایرانی اما ادعای طالبان را رد کرده و می‌گویند تصاویر ماهواره‌ای خیام نشان از انحراف مسیر آب و ممانعت از رسیدن آب به ایران می‌دهد. از سوی دیگر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه ایران نیز گفته درخواست بررسی وضعیت در افغانستان را داشته‌ایم. با این حال طالبان نه اجازه بررسی می‌دهد و نه مسیر آب به سمت ایران را باز می‌کند.

پیش از این، اشرف غنی، رئیس جمهور وقت افغانستان در مراسم افتتاح سد کمال‌خان (سال ۱۴۰۰) گفته بود، در ازای نفت، به ایران آب می‌دهیم. اظهاراتی که در آن زمان، واکنش‌های زیادی از سوی کارشناسان و کاربران شبکه‌های اجتماعی داشت.

حالا هم نوبت به طالبان رسیده است. با این تفاوت که طالبان خود را متعهد به قرارداد می‌داند اما مسیر آب را هم باز نمی‌کند. تجارت‌نیوز در گفت‌وگو با محسن روحی صفت، کارشناس مسائل شبه قاره، این موضوع را بررسی می‌کند.

او در این مورد می‌گوید: «شرایط لازم و دوجانبه‌ای باید فراهم شود که طرفین به اجرای قرارداد ترغیب شوند. ضمن اینکه طرف افغانستانی جز مسئله آب، امتیازی ندارد؛ بنابراین از آن استفاده می‌کند.»

روحی صفت در این مورد می‌گوید: «دولت ایران نیز اعلام کرده که اجازه بررسی و بازدید وضعیت آب را داشته باشند. بر اساس معاهده هیرمند این کار باید انجام شود. از سوی دیگر هم مسئله سیلاب هم مطرح است. یعنی اگر شاخص هم پایین باشد، طی یک دوره‌ای بر اساس آب شدن برف‌ها سیلاب جاری می‌شود که می‌تواند به سمت ایران هدایت شود.»

او ادامه می‌دهد: «سال گذشته سیلاب به پشت سد کمال‌خان رسید، ولی با اقدامات انحرافی که روی سد از دولت‌های قبل انجام شده بود، مسیر سیلاب به سمت گودزره هدایت شد و به ایران نرسید. حدود دو میلیارد مترمکعب آب به گودزره رفت، در حالی‌که اگر ۵۰۰ میلیون مترمکعب آن هم به سمت ایران هدایت می‌شد، بسیار مفید بود.»

این کارشناس مسائل شبه قاره می‌گوید: «این موضوع نشان‌دهنده عدم صداقت طرف افغان در مسئله آب است. یکی از نگرانی‌ها همین است که امسال هم مانند سال گذشته، مسیر سیلاب را منحرف کنند. ایران برای اجرای قرارداد باید طوری عمل کند که مستاصل نباشد. باید خوداتکا باشد.»

اما سناریوهای پیش روی ایران برای حل مسئله حق‌آبه هیرمند چیست؟ ایران چگونه می‌تواند با طالبان این مسئله را حل کند؟

اخیرا حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه درباره مسئله حق‌آبه هیرمند گفته بود: «از مقامات افغانستان خواسته شده، هیأتی ایرانی با هدف بررسی ذخایر آبی سد کجکی که منشا حق‌آبه ایران از رود هیرمند است به این کشور سفر کند. در صورت مخالفت با این درخواست از ابزار فشار استفاده خواهد شد.» البته وزیر امور خارجه مشخص نکرد که منظور او از ابزارهای فشار چیست.

روحی صفت در این مورد می‌گوید: «مهم‌ترین موضوع این است که ایران نباید متکی به آب افغانستان باشد. زمانی‌که وابستگی وجود داشته باشد، آنها هم قمقمه آب را نشان می‌دهند! اگر طرف افغانستانی بداند که ایران متکی نیست، خودشان به دنبال ارتباط و همکاری خواهند آمد.»

او ادامه می‌دهد: «بنابراین ایران باید یک برنامه مدون برای سیستان و بلوچستان داشته باشد. بخش حقوقی وزارت امور خارجه ایران، پنج سال پیش طرحی را با عنوان رویین‌تن سازی سیستان و بلوچستان به وزارت نیرو داد. این طرح مبتنی بر این بود که سیستان را چگونه از نظر آبی تامین کنیم، بدون اینکه متکی به آب افغانستان باشیم. یعنی اگر آب از سمت افغانستان به ایران وارد شد که هیچ، اما اگر هم وارد نشد، مردم سیستان و بلوچستان دچار مشکل نباشند. اما تاکنون این طرح اجرا نشده است. اگر اجرا می‌شد دست ایران در مذاکره با افغانستان پر بود. در این صورت دست نیاز به سمت افغانستان دراز نمی‌کردیم.»

روحی صفت می‌گوید: «از سوی دیگر سیاستمداران ما طی دو سال گذشته فقط روی ارتباط با طالبان تمرکز داشتند. در حالی‌که افغانستان تنها طالبان نیست. این کشور شامل مردم پشتو، هزاره، تاجیک و… هستند.»

او ادامه می‌دهد: «داشتن افکار عمومی افغانستان نیز برای ما مهم است. وقتی تمام توان کشور روی یک گروه یعنی طالبان گذاشته می‌شود، چنین شرایطی هم طبیعی است. به این دلیل که اهرم فشاری روی طالبان وجود ندارد. ما نتوانستیم سیاست خوبی را در این زمینه (روابط با گروه‌های مختلف در افغانستان) داشته باشیم. باید این سیاست را بازنگری و تنظیم کرد.»

این کارشناس مسائل شبه قاره در ادامه بررسی سناریوهای پیش روی ایران می‌گوید: «از سوی دیگر فرهنگ مصرف آب در منطقه نیز باید تغییر کند. ضمن اینکه باید فکری به حال نگهداری آب در سیستان و بلوچستان هم شود، زیرا که بیش از ۵۰ درصد از آب ذخیره‌ای برای شرب این استان تبخیر می‌شود.»

او با اشاره به روابط ایران با کشورهای دیگر می‌گوید: «از سوی دیگر ایران اگر در منطقه و صحنه بین‌الملل روابط بهتری داشته باشد، می‌تواند کشورهای بیشتری را با خود همراه کند.»

روحی صفت در پایان می‌گوید: «به طور کلی وظیفه دولت این است که بدترین سناریوها را پیش‌بینی کند و قبل از وقوع بحران، راه‌حل‌ها را داشته باشد. بدترین سناریوها مانند اینکه افغانستان حق‌آبه ندهد، خشکسالی رخ دهد و… .»

گفتنی است اسفندماه سال ۱۳۵۱، معاهده هیرمند با ۱۲ ماده و برای رفع اختلافات درباره آب این رود، در کابل به امضای دولت‌های وقت رسید. بر اساس این قرارداد باید ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب از افغانستان وارد ایران شود.

البته در بخشی از این قرارداد نیز به شرایط خشکسالی و به طور کلی کاهش مقدار جریان آب نیز پرداخته شده است که بر اساس آن شاخص‌های تعیین‌شده بر اساس دستگاه‌های آب‌شناسی بررسی می‌شود. این شاخص‌ها می‌تواند نشان دهد که جریان آب ورودی به ایران چقدر باشد. قراردادی که سال‌هاست طرفین بر سر اجرای آن اختلاف دارند و در نتیجه آن، آبی هم به سمت هامون در ایران جاری نمی‌شود. حالا باید دید دستگاه دیپلماسی آب می‌تواند هامون تشنه را سیراب کند؟