هشدار مجدد سازمان زمين‌شناسى

سازمان زمين‌شناسى و اکتشافات ‌معدنى کشور بار ديگر هشدار داد: برداشت بى‌رويه آب از ذخاير سفره‌هاى زيرزمينى، مدت‌هاست دشت‌هاى کشور از جمله اراضى وسيعى در جنوب غرب تهران در محدوده مناطق 17، 18 و 19 شهردارى در امتداد جاده کمربندى تهران و همچنين حدفاصل سه راه آذرى تا تقاطع بزرگراه آزادگان با آيت‌الله سعيدى (جاده قديم ساوه) را با پديده فرونشست و مخاطرات جديد ناشي از آن مواجه كرده است.

به گزارش ايسنا، براساس يافته‌هاى محققان سازمان زمين‌شناسى و اکتشافات‌ معدنى کشور، پديده نشست زمين در منطق جنوب غرق تهران که عمدتا از برداشت بيش از حد آب‌هاى زير زمينى ناشى شده، ضمن آسيب رساندن به تاسيسات انتقال آب شهر، ساير شريان‌هاى حياتى از جمله خطوط انتقال گاز را نيز با مخاطرات جدى مواجه کرده است. علاوه بر اين شيب‌دار شدن زمين در اثر اين فرونشست‌ها، آسيب‌پذيرى اراضى جنوب شهر را در برابر سيل به شدت افزايش داده است.

بنابر اعلام اين سازمان، فرونشست بزرگى با وسعت 500 کيلومترمربع و با نرخ سالانه‌ 17سانتى‌متر جنوب تهران را که با هيچ رودخانه‌اى تغذيه نمى‌شود، تهديد مى‌کند که با توجه به نقشه محدوده فرونشست در جنوب البرز، دشت‌هاى ورامين، قرچک، مردآباد، مهرشهرکرج و نظرآباد ساوجبلاغ نيز به آن افزوده مى‌شود.

سازمان زمين‌شناسى و اکتشافات‌ معدنى کشور به عنوان متولى انجام مطالعات زمين‌شناسى در کشور، مدت‌هاست به بررسى و مطالعه علل وقوع اين پديده و تبعات آن پرداخته و در جلسات متعدد کارگروه ملى فرونشست زمين و حفاظت از منابع آب زيرزمينى که با حضور نمايندگان وزارت نيرو (دفتر حفاظت از آب‌هاى زيرزمينى)، وزارت جهاد کشاورزى، سازمان نقشه‌بردارى کشور، سازمان حفاظت محيط ‌زيست کشور و سازمان هواشناسى کشور برگزار مى‌شد، بيشتر دشت‌هاى کشور را در معرض خطر فرونشست بر اثر برداشت بى‌رويه از ذخاير آب زيرزمينى تشخيص داد.

اين در حالي است که مديريت حفاظت آب‌هاى زيرزمينى شرکت سهامى مديريت منابع آب وزارت نيرو از آغاز به کار 419 گروه گشت و بازرسى براى شناسايى چاه‌هاى غيرمجاز سراسر کشور و تعيين مکان دقيق آنها به کمک دستگاه GPS (موقعيت‌ياب جهانى)‌ با هدف حضور فيزيکى کارشناسان در مناطق داراى چاه‌هاى عميق و نيمه عميق، آگاهى از آمار چاه‌ها، چشمه‌ها و قنات‌هاى مناطق و بستن چاه‌هاى غيرمجاز و جلوگيرى از برداشت بى‌رويه خبر داده بود. به طورى که طى سال گذشته از فعاليت حدود پنج هزار چاه غيرمجاز و هفت هزار چاه با اضافه برداشت جلوگيرى به عمل آمده است.

بر اساس قوانين موجود به منظور کاهش خسارات ناشى از فرونشست طرح ساماندهى شرکت‌هاى حفارى در سطح کشور و تعيين صلاحيت حدود 460 شرکت حفارى و دستگاه‌هاى آنها به عهده مديريت حفاظت آب‌هاى زيرزمينى شرکت سهامى مديريت منابع آب وزارت نيرو است.

چندى پيش وزارت نيرو با ارائه کارت‌هاى هوشمند اين‌بار براى کنترل آب، نسبت به افزايش طول عمر چاه‌ها و رفع اختلافات موجود ميان متقاضيان حفر چاه و شرکت‌هاى حفارى اقدام کرد که بر همين اساس به کمک سيستم کارت‌هاى هوشمند کنترل آب و برق مصرف شده در چاه‌ها بر اساس سند ملى مصرف آب، از هدر رفتن منابع آب زيرزمينى در چاه‌ها جلوگيرى شود.

مديريت بهره‌ورى آب وزارت جهاد کشاورزى نيز با تغيير رويکرد خود از تامين آب مورد نياز کشاورزان به سوى مديريت بهينه بهره‌ورى، فرهنگ‌سازى و ارائه دستورالعمل‌هاى موجود براى استفاده بهينه از آب موجود و دستيابى به نقطه حداکثر بهره‌ورى از منابع فعلى را در دستور کار قرار دارد.

در همين خصوص تشکل‌هاى بهره‌ورى مناسب ذخاير آب زيرزمينى در استان‌ها بر پايه نظامى قانونمند براى استفاده بهينه از آب تشکيل شده و از سويى، کارشناسان بخش تقاضا و مصرف نيز روى سند ملى الگوى کشت به فعاليت پرداختند تا از اين پس به کشاورزان با توجه به ميزان آب موجود براى کشاورزى، الگوى‌هاى کشت مناسب ارائه شود و اين مديريت به ذخاير آب زيرزمينى کشور به عنوان يک ماهيت ارزشمند و نه به عنوان ماده‌اى که فراوانى زيادى دارد، توجه مى‌کند.

مشاهدات سازمان نقشه‌بردارى درباره پديده فرونشست در دشت‌هاى کشور نيز از چند سال پيش آغاز شد که به دليل مشخص نبودن بودجه مورد نياز، بررسى مشاهدات فرونشست با روند مناسبى ادامه نيافت. با اين حال 150 ايستگاه ژئوديناميک سراسرى در کشور تاسيس شد که از داده‌هاى دريافت شده از اين ايستگاه‌ها براى بررسى‌ مسائل موجود در فرونشست نيز استفاده خواهد شد و در صورت تدوين و ارائه برنامه‌ها و راهکارهاى مقابله با فرونشست در دشت‌ها و نقاط بحرانى فرونشست، مى‌توان نسبت به درخواست بودجه براى بررسى بيشتر آن اقدام کرد.

براساس اندازه‌گيرى‌هاى کارشناسان سازمان نقشه‌بردارى کشور، اراضى وسيعى در جنوب غرب تهران در محدوده مناطق 17، 18 و 19 شهردارى در امتداد جاده کمربندى تهران و همچنين حدفاصل سه راه آذرى تا تقاطع بزرگراه آزادگان با آيت‌الله سعيدى(جاده قديم ساوه) با پديده فرونشست مواجه شده است.

از سويى سازمان حفاظت محيط‌زيست نيز چندى پيش از تکميل اطلاعات آلاينده‌هاى 36 دشت مربوط به 11 استان کشور خبر داد، به نحوى که نمونه‌بردارى از آلوده کننده‌هاى آب‌هاى زيرزمينى براى بررسى آلاينده شهرى و صنعتى با هدف پهنه‌بندى آلاينده‌هاى مختلف در دشت‌ها و مدل‌سازى آلاينده‌ها و پيشنهاد طرح‌هاى مناسب براى جلوگيرى از توسعه بيشتر اين آلاينده‌ها و در نهايت تدوين پيش‌نويس قانون جلوگيرى از آلودگى آب‌هاى زيرزمينى در دستور کار اين سازمان قرار دارد.

بررسى‌هاى سازمان زمين‌شناسى نيز حاکى از آن است در منطقه وسيعى از جنوب غرب تهران با مساحت حدود 416 کيلومتر مربع پديده فرونشست منطقه‌يى با الگوى V شکل و بيشينه نرخ نشست حدود 16 سانتى‌متر در سال شکل گرفته و فرونشست در آن همچنان ادامه دارد.

سازمان زمين‌شناسى و اکتشافات‌معدنى کشور به منظور بررسى جامع اين پديده، تعيين راه‌حل‌هاى اصلى ممانعت از گسترش آن و مشخص کردن راهبرد ادامه مطالعات دراز مدت با همکارى سازمان‌هاى مرتبط به ويژه وزارت نيرو، سازمان نقشه‌بردارى کشور و وزارت مسکن و شهرسازى، حجم قابل ملاحظه‌اى از آمار و اطلاعات مورد نياز را گردآورى کرده است.

در راستاى کنترل اين پديده و کاهش خسارت‌هاى احتمالى، لازم است در گام نخست هرچه سريعتر نسبت به کاهش بهره‌بردارى از آب زيرزمينى و اعمال مديريت صحيح منابع آب اقدام لازم انجام شود، در ضمن پايش شريان‌هاى حياتى از جمله خطوط انتقال سوخت، راه آهن، راه، خطوط انتقال نيرو در داخل و پيرامون محدوده فرونشست تا رسيدن به پايدارى اين ناحيه و توقف نشست کاملا ضرورى است.

فرونشست تهران با مساحت حدود64 /415 کيلومتر مربع در موقعيت جغرافيايى 35 درجه و 31 دقيقه و 21 ثانيه تا 35 درجه و 41 دقيقه و 36 ثانيه عرض شمالى و 50 درجه و 58 دقيقه و 41 ثانيه تا 51 درجه و 22 دقيقه و 33 ثانيه طول شرقى در جنوب غربى شهر تهران قرار دارد. محيط اين پهنه حدود 17/97 کيلومتر است.

با وجود اين که از سال 1347 تا 1382 به تعداد چاه‌ها به ميزان بسيار زيادى افزوده شده، ميزان تخليه کاهش يافته که اين مطلب نشانگر کاهش دبى چاه‌ها و قنات‌هاى منطقه به دليل کاهش سطح سفره آب زيرزمينى است.

براساس بررسى‌هاى صورت گرفته، ضخامت آبرفت در قسمت شمالى به بيش از 400 متر و در قسمت شمال‌غربى به حدود 300 متر و در بخش‌هايى از شمال، شرق، جنوب شرق و جنوب غرب دشت، به دليل بالا آمدگى سنگ کف ضخامت آبرفت به کمتر از 25 متر نيز مي‏رسد که نحوه گسترش و ضخامت رس در محدوده مطالعاتى رابطه معنى‌دارى با ميزان فرونشست نشان مى‌دهد.

به گزارش ايسنا، به زعم كارشناسان سازمان زمين‌شناسي، کاهش بهره‌بردارى از منابع آب زيرزمينى به ويژه در مناطقى که با افت زياد مواجه هستند، جلوگيرى از برداشت شن و ماسه در مناطق بالادست و در داخل محدوده فرونشست به علت اثر منفى اين برداشت‌ها ‌در تغذيه سفره آب زيرزمينى، تغيير الگوى کشت و استفاده از روش‌هاى نوين آبيارى مانند آبيارى تحت فشار، قطره‌ا‌ى و بارانى، کشت گلخانه‌ا‌ى، عدم کشت محصولات غير راهبردى و يا استفاده از آب‌هاى تصفيه شده پساب‌هاى شهرى براى آبيارى به منظور کاهش بهره بردارى از آب زيرزمينى و تغيير الگوى مصرف آب در بخش صنعت و استفاده از چرخه هاى بسته آب از راهکارهايى است که مى‌توان در اين زمينه به کار برد.

بنابر اعلام سازمان زمين‌شناسي، در صورت ادامه روند برداشت بيش از حد آب‌هاى زيرزمينى، فرونشست شهرستان شهريار استان تهران، با مساحت تقريبى 450 کيلومتر مربع، قطعى است. تحقيقات محققان سازمان زمين‌شناسى در بررسى پديده فرونشست جنوب غربى تهران با همکارى ساير مراکز علمى و اجرايى تا شناخت کامل ابعاد مختلف اين پديده و ارائه راهکارهاى مناسب به منظور ممانعت از گسترش آن همچنان ادامه خواهد داشت.

به‌طور کلى افت بيشتر سطح آب زيرزمينى و کسرى حجم مخزن آبخوان‌ها باعث متراکم‌تر شدن آبخوان و کاهش حجم مفيد فضاهاى خالى آبخوان شده، به‌گونه‌اى که در صورت مناسب شدن بارندگى نيز امکان تعادل بخشى در آبخوان ميسر نخواهد بود.

سازمان زمين‌شناسي و اکتشافات‌ معدنى کشور، تداوم بهره‌بردارى از چاه‌هاى غيرمجاز را مساوى با يک فاجعه ملى خوانده که تمام بخش‌هاى کشاورزى، صنعتى، شرب و خدمات کشور را مورد هدف قرار داده و مى‌تواند در درازمدت موجب ايجاد بحران گسترده‌اى شده و ذخاير سطحى و زيرزمينى آب کشور را با چالش جدى مواجه کند.

محمد جواد بلورچي، مدير امور زمين‌شناسي مهندسي، مخاطرات و زيست محيطي سازمان زمين‌شناسي در گفت‌و‌گو با ايسنا با هشدار نسبت به ‌تبعات تصويب ‌طرح اجازه برداشت از چاه‌هاي‌غيرمجاز از توقف برگزاري جلسات كارگروه ملي بررسي مخاطرات فرونشست زمين و حفاظت از آب‌هاي زيرزميني و عدم وجود برنامه‌اي براي پيگيري اين جلسات خبر داد و گفت: زماني برنامه اي مي تواند باشد كه براساس دانشي كه ايجاد شده عملكردي مشاهده شود كه متاسفانه عملكردي آغاز نشده است.

وي با اشاره به مخاطرات پديده «خشكسالي آب زمين شناختي» گفت: در اين حالت، سفره آب زيرزميني در اثر نبود آب و خشكسالي هاي مداوم كشاورزي و هواشناسي دچار سيكل تخريب شونده‌اي مي شود و به سمتي مي‌رود كه ديگر راه بازگشت ندارد. اكنون مدت‌هاست كه در خشكسالي آب زمين شناختي هستيم و اين نشان دهنده آن است كه تا چه اندازه بحران جدي است و بايد براي اين مساله اطلاع رساني لازم و دقيق صورت گيرد.

بلورچي، راه جلوگيري از رخداد اين پديده را كاهش برداشت آب هاي زيرزميني عنوان و تصريح كرد: اين در حالي است كه آب زيرزميني به شدت در حال آسيب ديدن است و اگر اقدامات فوري و اساسي صورت نگيرد، اولين و آخرين پيام آن چيزي است كه فرونشست به همراه دارد؛ يعني:« مرگ آبخوان».