نوه هاشمی:خاطره‌نويسي مااپيدمي است

در ادامه انتشار كارنامه و خاطرات آيت‌ا... هاشمي رفسنجاني؛ كتاب سياست و دفاع، كارنامه و خاطرات سال 1366 رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام در نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران رونمايي شد.

اين كتاب براساس سنتي كه در جمع‌آوري كتب سال‌هاي گذشته نيز برقرار بود، توسط يكي از اعضاي خانواده آيت ا... هاشمي و اين‌بار توسط نوه ايشان عليرضا هاشمي(فرزند محسن هاشمي) جمع‌آوري و منتشر شد.

در اين كتاب به مباحثي همچون قطنامه 598، جزئيات عمليات‌هاي بيت‌المقدس 2 و والفجر 10، اعدام سیدمهدی هاشمی قه‌دریجانی و مسایل مربوط به بیت آیت‌ا... منتظری، جنگ کشتی‌ها در خلیج فارس و ورود مستقیم ایالات متحده به جنگ مستقیم با جمهوری اسلامی، سخنرانی آیت‌ا... خامنه‌ای در مجمع عمومی سازمان ملل، گفت‌وگوهاي خصوصي آيت‌ا... هاشمي رفسنجاني با خاوير پرز دكوئيار و ... پرداخته شده است. ايلنا با عليرضا هاشمي، به بهانه انتشار كتاب دفاع و سياست گفتگويي در نمايشگاه كتاب انجام داد.

* آيت‌... هاشمي را اگر آغازگر خاطره نويسي در ادبيات سياسي انقلاب ندانيم، قطعا يكي از اولين‌هايي است كه از ابتداي پيروزي انقلاب به اين مهم مبادرت داشته است. اين نوشته‌ها كه امروز مورخان آن را يكي از بنيادهاي ادبيات شفاهي انقلاب ايران مي‌دانند، چگونه جمع‌آوري شده است. آيا آقاي هاشمي؛ خلاصه اتفاقات روزانه خود را يادداشت كرده و سپس آن را براي كتاب شرح و بسط مي‌دهند يا اين خاطرات به صورت كامل از همان ابتدا شرح داده مي‌شوند و در صورت ضرورت مطالبي به آنها اضافه مي‌شود و اصولا روند پياده‌سازي خاطرات براي چاپ به چه شكل صورت مي‌گيرد؟


ــ آيت ا... هاشمي رفسنجاني، از اولين روز سال 1360 خاطرات روزانه خودشان را در يك سررسيد يادداشت مي‌كردند. اين كار تا امروز هم ادامه يافته است. در اين 29 سال حتي يك روز هم اين عادت ازسوي ايشان ترك نشده است.
هرچند نوشتن خاطرات روزانه؛ كار سختي است و نياز به نظم و حوصله بسيار دارد‏ ولي ايشان باتوجه به اهميت موضوع، اين‌كار را بطور مستمر انجام داده‌اند.
جالب است به شما بگويم، كار خاطره‌نويسي در خانواده هاشمي، حالت اپيدمي و همه‌گير پيدا كرده است و غيراز پدربزرگم، ديگر اعضاي خانواده‌ نيز روزانه به اين كار مبادرت مي‌ورزند. ازجمله پدر من(محسن هاشمي) هم خاطرات خود را مي‌نويسد.
اما در پاسخ به اين سوال بايد بگويم، آنچه اكنون منتشر مي‌شود، همان نوشته‌هاي آيت ا... هاشمي در همان سال‌هاست و اينطور نيست كه در آن موقع خلاصه اتفاقات را يادداشت كرده باشند و حالا به شرح و بسط آن بپردازند. بلكه عين دست‌نوشته‌هاي ايشان در سررسيدها، تنظيم و در مجموعه خاطرات ايشان چاپ مي‌شود.
روند كار هم به اين شكل است كه دستنوشته‌ها تايپ و اصلاح مي‌شوند. سپس مواردي كه نياز به توضيحات بيشتر دارند، معمولا‍ با نظر ايشان براي فهم بهتر مطالب توسط خواننده در پاورقي كتاب نوشته مي‌شود. توضيحات و مستندات جمع‌آوري شده از قبيل مدارك، تصاوير، اسناد، نامه‌ها و... نيز در مراحل بعدي به آن افزوده مي‌شوند.
پس از به پايان رسيدن اين مراحل، كتاب آماده چاپ مي‌شود و در ادامه مراحل فني كار شامل صفحه آرايي و آماده سازي نهايي كتاب صورت مي پذيرد. درواقع يك متن حدود 260 صفحه‌اي با توضيحات و اسناد و تصاوير و نمايه‌ها به 800 صفحه مي‌رسد.


* كتاب‌هاي خاطره‌نويسي كه امروز در گروه تاريخ شفاهي دسته‌بندي مي‌شوند؛ نوعي از بازسازي تاريخي هستند كه البته در كشور ما يك پديده مدرن به شمار مي‌آيند يعني پس از انقلاب چه ازسوي انقلابيون و چه بازماندگان رژيم پهلوي آغاز شده است. اين كتاب‌ها چه جايگاهي در بيان تاريخ انقلاب ايران داشته و دارند؟


ــ بايد گفت خاطره‌نوشت‌هاي سياستمداران، درواقع مواد خام تاريخ‌نويسي هستند و به تنهايي تاريخ، محسوب نمي‌شوند بلكه اين مورخان هستند كه با مطالعه و بررسي چنين متوني، به يك بينش كلي مي‌رسند و با كنارهم نهادن، داده‌هاي مختلف تاريخي كه يكي از آنها خاطرات سياستمداران است، به تدوين تاريخ يك دوره مي‌پردازند.
از طرفي مردم با مطالعه خاطرات اين افراد و با درنظر گرفتن موقعيت و نقش‌آفريني آنها در فعل و انفعالات حكومتي، به تكميل يا اصلاح ديدگاه خود درباره اين حوزه مي‌پردازند. بنابراين جايگاه كتاب‌هاي اين چنيني، بيشتر روشنگرانه است.


* طي اين سال‌ها؛ خاطرات آقاي رفسنجاني چه بازخوردهايي در جامعه داشته است و اين آثار بيشتر توجه چه اقشاري از جامعه را جلب كرده و آيا استقبال از اين آثار باتوجه به حساسيت‌هاي زماني در دوره‌هاي مختلف، متغير بوده است؟


ــ اولين كتاب كارنامه و خاطرات آيت‌ا... هاشمي رفسنجاني در سال 1377 باعنوان "عبور از بحران" به چاپ رسيد. پيش از آن كتاب "دوران مبارزه" انتشار يافته بود كه به شرح زندگي ايشان از زمان تولد تا پيروزي انقلاب اسلامي مي‌پرداخت. ولي اين كتاب‏، شامل خاطرات روز نوشت نبود و براساس مصاحبه‌هاي صورت گرفته و پرونده‌هاي ساواك از ايشان تنظيم شده بود.
جامعه كتابخوان كشور از كتاب "عبور از بحران" استقبال بسيار خوبي كردند، چراكه اين خاطرات منحصربفرد بود و پيش از آن سابقه نداشت كه فردي از افراد اصلي حاكميت جمهوري اسلامي، در زمان حيات و مسئوليت خود، كتاب خاطراتش را منتشر كند.
اين كتاب به چاپ نهم رسيد و بازخوردهاي جالب توجهي درميان مردم و سياسيون داشت. بخش‌هاي مختلف مردم استقبال بسيار خوبي از آن كردند و نقطه‌نظرات آنها نشان‌دهنده جذابيت فوق‌العاده خاطرات درميان آنها بود.
درميان سياستمداران هم ما شاهد بازتاب اين خاطرات در دو گروه بوديم: 1گروه اول؛ مخالفان جمهوري اسلامي بودند كه سعي كردند درجمله، جمله خاطرات، مطلبي پيدا كنند و از آن به‌عنوان سندي، براي اثبات ادعاهاي خود بهره ببرند مثلا آقاي بني صدر(رييس جمهور مخلوع) سلسله مقالاتي را در روز نامه انقلاب اسلامي نوشت كه حجم اين مقالات تقريبا به اندازه خود خاطرات بود. گروه دوم؛ موافقان و هواداران نظام جمهوري اسلامي بودند كه از انتشار خاطرات به‌عنوان سندي براي اثبات شفافيت و صداقت دولتمردان جمهوري اسلامي ياد كردند و اينكه آنچه در دوران اول انقلاب و دفاع مقدس انجام شده، همه قابل دفاع و با درايت بوده است.


* آيا آيت ا... هاشمي خاطره‌نوشت‌هاي سياسيون خارجي را هم مطالعه مي‌كند تا براساس آنها؛ شيوه نگارش خود را تغييراتي دهد؟


ــ همانگونه كه در خاطرات ايشان آورده شده، بخش مهمي از اوقات روزانه ايشان صرف مطالعه مي‌شود. حوزه مطالعاتي‌شان هم متنوع است. از كتابهاي فقهي و اصولي گرفته، تا متون تاريخي و سياسي. در اين ميان خاطرات سياسيون خارجي هم برايشان قابل توجه است و آن‌ها را مطالعه مي‌كنند اما در نوشتن تنها به روايت‌هاي تاريخي خود بسنده مي‌كنند.

* به نظر شما آيا رواج يافتن اين دست كتاب‌ها در سال‌هاي اخير مي‌تواند در بالا بردن ظرفيت‌هاي نقد سياسي و ترويج آزادي بيان در چارچوب قانون اساسي در كشورمان نقش موثري داشته باشد؟


ــ قطعا انتشار كتاب‌هاي كارنامه و خاطرات سياستمدارن، روحيه پاسخگو بودن و ظرفيت نقد سياسي را ارتقا مي‌دهد و براي جامعه مفيد است. در احاديث و سنت ائمه‌اطهار هم به اين موضوع اشاره شده كه مومنين بايد در پايان هر روز به وقايع و عملكرد خود در طول آن روز فكر كنند.


* ضرورت اينكه هريك از كتاب‌ها به يكي از سال‌هاي پس از انقلاب اختصاص يافته و مسئوليت جمع‌آوري و انتشار آن به يكي از اعضاي خانواده آيت‌ا... هاشمي سپرده مي‌شود؛ چيست؟


ــ فرزندان آيت‌ا... به‌دليل نزديكي و دسترسي داشتن به ايشان، به‌صورت نوبتي هريك مسيوليت تدوين يك عنوان كتاب را عهده‌دار شده‌اند. اكنون بعداز فرزندان، نوبت به نوه‌ها رسيده است و در آينده نيز اين روند ادامه خواهد داشت.


* آيا آقاي هاشمي؛ در بيان خاطرات سياسي خود، مصلحت‌انديش هم هستند. به‌عنوان مثال آيا پيش آمده كه به دلايلي از قبيل پايين بودن ظرفيت‌هاي سياسي در جامعه و ... ازكنار برخي از رويدادها گذشته باشند؟


ــ ايشان خاطرات را براساس رويدادهاي آن سال‌ها نوشته‌اند. طبيعتا موارد سري و طبقه‌بندي شده در خاطرات نوشته نشده است. اما به طور قطع نگارش خاطرات براساس آنچه به وقوع پيوسته؛ صورت گرفته است.


* باوجود اينكه مخاطبان زيادي به بازخواني حقايق انقلاب كشورشان علاقه دارند، چرا روند نشر اين آثار آهسته است؟(آخرين كتابي كه امسال چاپ شد، مربوط به خاطرات سال 66 است كه تا سال 89، حدود 23 سال اختلاف زماني دارد)


ــ به هر حال بين سال‌هاي خاطرات و سال انتشار، حداقل بايد بيست سال فاصله باشد تا خواننده بتواند راجع به موضوعات قضاوت صحيحي داشته باشد. اين مساله معمولا در انتشار خاطرات سياستمداران رعايت مي‌شود.


* در طي تدوين اين كتاب(دفاع و سياست) چه واقعه يا رويكردي بيشتر برايتان جالب بوده است؟


ــ در كتاب خاطرات سال 66 آنچه براي من جالب بود، شيوه مديريت مشاركتي نظام است. در جاي جاي خاطرات، شما ملاحظه مي‌كنيد كه سران قوا، جلسات مستمري را چند روز يكبار برگزار مي‌كنند و در بخشي از اين جلسات امام(ره) هم شركت مي‌كردند. در اين جلسات؛ مسايل كلان كشور مطرح و مديريت مي‌شد. ما چنين مديريتي را در تاريخ صدر اسلام و حاكميت حضرت پيامبراكرم(ص) و حضرت امير(ع) هم ملاحظه مي كنيم.
در آن سال‌ها؛ مشورت و تصميم‌گيري در جلسات سران قوا و در موارد خاص با كسب نظر از امام (ره) انجام مي‌شد. رييس جمهور، رييس مجلس، رييس قوه قضاييه، نخست وزير و فرزند امام راحل، هفته‌اي دوبار كنارهم مي‌نشستند و به مسائل حاكميت مي‌پرداختند.