ناگفته‌هايی از علل خشكی درياچه اروميه

فارس: چندی است که خبرهای خشک شدن دریاچه ارومیه، دومین دریاچه آب شور جهان از هر گوشه شنیده می‌شود.

ولی طی چند سال اخیر این موضوع به یک تهدید جدی تبدیل شده است و نگرانی تمام مردم نه تنها مردم ارومیه بلکه تمام مردم مسئولان کشور را برانگیخته است البته با رسانه‌ای شدن موضوع خشکی دریاچه ارومیه، مسئولان محیط زیست و نمایندگان مجلس تازه به فکر حل این معضل افتاده‌اند و با ارائه طرح‌ها و راهکارهای مختلف مانند بارور کردن ابرها، انتقال آب از حوزه ارس به دریاچه ارومیه و دیگر راهکارها می‌خواهند تا این مشکل را ظرف 5 سال آینده حل کند.

بنابراین این موضوع بهانه‌ای شد تا ما به سراغ برهان ریاضی، یکی از محققان محیط زیست و استادیار دانشکده محیط زیست برویم و در خصوص راهکارهای سازمان محیط زیست برای جلوگیری از خشک شدن دریاچه ارومیه و علل خشکی این دریاچه کندوکاوی انجام دهیم.

فارس: ابتدا توضیحاتی درباره دریاچه ارومیه میدهید.

تاریخچه پیدایش دریاچه ارومیه به عنوان یک دریاچه کاملاً طبیعی به صورت خیلی دقیق معین نیست اما دریاچه ارومیه یک دریاچه کهن است به طوری که در تاریخ، آثار دریاچه ارومیه تا پیش از تاریخ مدون برآورد شده است به طور مثال در مطالبی که در دوره زرتشت نوشته شده به دریاچه ارومیه اشاره‌ای شده است بنابر این آب دریاچه ارومیه در گذشته‌های دور تا به این اندازه شور نبوده و روند طبیعی تدریجی برای شور شدن آب آن وجود داشته است.

همچنین وسعت دریاچه ارومیه در گذشته‌های دور بیشتر بوده است و بهره‌برداری از حوزه آبریز کمتر بوده است و همراه با خشکسالی‌ها و ترسالیها نوسانات متفاوتی داشته است به عنوان مثال جزیره اسلامی در گذشته‌های دور همواره به صورت جزیره بوده در حالی که در دهه‌های اخیر آن را بیشتر به صورت شبه جزیره می‌شناسیم.

فارس: چه موجوداتی در دریاچه ارومیه زیست می‌کنند؟

دریاچه ارومیه به خاطر املاح زیاد و نمکی که دارد، ماهی در آن نمی‌تواند زیست کند و محدودیت شرایط زیستی همواره در این دریاچه وجود داشته است.

در اقیانوس‌ها حدود 34 گرم در لیتر نمک وجود دارد ولی در دریاچه ارومیه بیش از 3 برابر اقیانوس‌ها، نمک و املاح وجود دارد که البته میزان نمک در بخش‌هایی از این دریاچه یعنی قسمت‌های همجوار رودخانه متفاوت است اما میزان املاح در دریاچه ارومیه آنقدر بالا است که اصطلاحاً به آن فوق اشباع می‌گوییم.

حیات در دریاچه ارومیه به طور عمده به نوعی جانور سخت‌پوست به نام آرتمیا اورمیان خلاصه می‌شود که این جانور غذای مغذی برای پروندگان آبزی مهاجر مخصوصاً فلامینگوها و پلیکان‌ها محسوب می‌شود.

همچنین این 2 پرنده در مقیاس جهانی بسیار ارزشمند هستند چرا که در معرض خطر انقراض قرار دارند ضمن اینکه این دریاچه تأمین کننده پناه و غذا و محل جوجه‌آوری برای این پرندگان بوده است؛ آرتمیا جانور ذره‌بینی است که در آب این دریاچه زندگی می‌کنند.

فارس: خشک شدن دریاچه ارومیه چه صدماتی به منطقه وارد می‌کند؟

متأسفانه در این سال‌ها روند خشک شدن دریاچه ارومیه ادامه داشته است و هم‌اکنون بیش از نصف این دریاچه خشک شده است و این روند ادامه پیدا می‌کند.

برای پی بردن به صدمات وارده به دریاچه ارومیه توجه شما را به موضوعی جلب می کند؛ ریزگردها ذرات بسیار ریزی هستند که در حاشیه تالاب‌ها و دریاچه‌های قدیمی وجود دارد و با روند خشک شدن تالاب‌ها این ریزگردها با هر بادی به پرواز در می‌آیند و 200 کیلومتر جلوتر به پایین می‌آیند.

البته ریزگردهای مناطقی مانند حورالعظیم آنقدر شور نیست و اگر در چشم کسی برود چشم انسان نمی‌سوزد اما اگر ریزگرد دریاچه ارومیه خشک شود و به چشم کسی برود انگار که نمک در چشم آن شخص ریخته‌اند.

بنابراین در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه ریزگردهای آن منطقه که انواع و اقسام املاح را در خود دارد به هوا بلند می‌شود و آبریزش بینی را برای انسان ایجاد می‌کند و حتی به قسمت‌های دیگر کشور یعنی مناطق شمالی نیز وارد می‌شود.

خشک شدن دریاچه ارومیه محصول بی‌موالاتی، بی‌برنامگی و هرج‌ و مرجی است که در آن حوزه برقرار است.

فارس: راهکارهای جلوگیری از خشک شدن دریاچه ارومیه چیست؟

راهکارها به علت‌های خشک شدن دریاچه ارومیه باز می‌گردد؛ حوزه دریاچه ارومیه حوزه‌ای محدود و بسته است که منتهی به استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و قسمت محدودی از کردستان می‌شود.

اما یک دفعه در این حوزه اراضی به زیر کشت برده شد و سد‌های متعدد بر این دریاچه زده شد و حدود 5 میلیارد متر مکعب آب هر ساله در رودخانه‌های این حوزه جاری می‌شد.

در گذشته دور، تمام این آب‌ها به دریاچه سرازیر می‌شد اما هم‌اکنون با سد‌هایی که بر دریاچه زده شده است، بخش عمده و مخصوصاً آب شیرین این دریاچه برای مصرف کشاورزی جمع‌آوری می‌شود.

راندمان کشاورزی در ارومیه 35 درصد است در حالی که در کشورهای مترقی این راندمان به 70 درصد می‌رسد همچنین روش‌های آبیاری ما روش‌هایی است که چند هزار سال گذشته در این کشور مرسوم بوده است.

در حالی که در این منطقه که منطقه خشکی به حساب می‌آید و در حوزه آبریز دریاچه ارومیه، آب ارزش مضاعف و ویژه دارد؛ با آبیاری تحت فشار، قطره‌ای و بارانی می‌توان آب را به اندازه‌ای که گیاه نیاز دارد، مصرف کرد و اگر آبیاری تحت فشار را انجام دهیم می‌توانیم حتی به راندمان 70 درصد کشاورزی نیز برسیم.

بنابراین تلفات آب در سد‌ها بالا است و در مرحله انتقال آب از سد به مزارع کشاورزی این آب‌ها تلف می‌شود همچنین در مزارع روش‌های آبیاری خیلی قدیمی استفاده می‌شود.

یکی دیگر از علل خشکی دریاچه ارومیه افزایش جمعیت است؛ به طور مثال جمعیت یکی از استان‌های آذربایجان‌های غربی نسبت به 35 سال گذشته 2 برابر شده است همچنین بیلان سُفره‌های زیرزمینی در ارومیه منفی است یعنی اینکه آنقدر آب برداشت شده که مقدار تغذیه به هیچ وجه پاسخگو نیست و چاه‌های عمیق و نیمه عمیق بر این دریاچه زده شده و با پمپ‌ها آب آن را دائماً می‌کشند.

در این میان این سؤال مطرح می‌شود که با توجه به ترسالی در 2 تا 3 سال اخیر چرا دریاچه ارومیه پر نشده است؛ جواب این که وقتی باران می‌بارد زیرزمین آنقدر تشنه است که آب را با خود می‌برد.

یکی دیگر از عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه دیم‌کاری غلات است؛ تقریباً تمام اراضی که در بالادست قرار دارد و سنگلاخی نیست، به زیر کشت دیم برده شده است و با این اقدام تمام پوشش گیاهی طبیعی که منجر به این می‌شد که آب به آرامی در زمین نفوذ کند، از بین برده شده است بنابراین با بارش رگبار سیلاب راه می‌افتد و به جای اینکه آب نفوذ کند، سُفره‌های آب زیرزمینی تغذیه می‌شود و آب به دریاچه وارد نمی‌شود.

پس با دیم‌کاری غلات و از بین بردن پوشش گیاهی یکی از عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه محسوب می‌شود همچنین از دیگر عوامل خشکی این دریاچه می‌توان به چرای بی‌رویه دام‌ها اشاره کرد؛ چرای مفرط، بی‌رویه و بی‌ضابطه در تمام حوزه‌های آبریز بالادست انجام می‌شود یعنی بیش از 10 برابر ظرفیت بالقوه چرا صورت می‌گیرد و با رفت‌ و آمد حیوانات مانند بز و گوسفند تمام پوشش‌های گیاهی این منطقه از بین می‌رود و با بارش باران، به جای اینکه این آب جذب شود به صورت سیراب جاری می‌شود.

همچنین در این منطقه مرتع درجه یک به هیچ وجه وجود ندارد در حالی که در صد سال گذشته تراکم صددرصد گیاهی در این منطقه وجود داشت و با شدید‌ترین بارش رگبار، آب در چشمه‌ها نفوذ پیدا می‌کرد و دریاچه ارومیه پر آب میشود.

پس ما آب را داریم تلف می‌کنیم بنابراین عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه فقط سد نیست و شامل موارد زیادی می‌شود ولی خلاصه کلام اینکه بیموالاتی و تخریب محیط در تمام حوزه‌ها به شدت موجب خشکی این دریاچه شده است البته باید در مورد چرای بی‌رویه دام‌ها بگویم که سم بزها مانند تراکتور زنجیره‌ای عمل می‌کند و موجب سفت‌ شدن خاک آن منطقه می‌شود و باعث از بین رفتن تمام پوشش گیاهی می‌شود بنابراین باید چرای دام در تمام این حوزه محدود شود پس انسانی که در آن منطقه دامداری و کشاورزی می‌کنند تیشه به ریشه خود و فرزندانش می‌زند و ناآگاهانه موجب تخریب آن مکان می‌شود.

فارس: آیا تا 5 سال آینده می توان دریاچه ارومیه را از خشکی نجات داد؟

اگر تا صد سال دیگر این طرز تفکر وجود داشته باشد، هیچ کاری در این منطقه نمی‌توان انجام داد و به قول سهراب ‌سپهری چشم‌ها را باید شست و جور دیگر باید دید؛ گفته شده که آب را از حوزه ارس به دریاچه ارومیه منتقل می‌کنند این موضوع یعنی انتقال مشکل نه حل مشکل به طور مثال سال‌ها از سرشاخه‌های زاینده‌رود آب را به یزد فرستاده‌ایم و هم‌اکنون تالاب گاو‌خونی در حال از بین رفتن است و زاینده‌رود نیز در حال خشک شدن است.

بنده با انتقال آب با این شکل موافق نیستم و کار مانند این است که ما زباله‌ها را از خانه خارج کرده و به کنار خیابان بریزیم و یا از خیابان به جاده قم و یا آبعلی منتقل کنیم چرا که با این کار به جای حل مشکل، مشکل را دور کرده و از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر منتقل می‌کنیم.

رودخانه ارس رودخانه‌ای مرزی است و فقط برای ایران نیست؛ مگر دریاچه ارومیه 50 سال گذشته فقط در حوزه خود تغذیه نمی‌شد؟

فارس: حرف پایانی درباره دریاچه ارومیه؛

دریاچه ارومیه از نظر ملی یک پارک ملی است و کنوانسیون رامسر این دریاچه را به عنوان یکی از تالاب‌های بین‌المللی جهان معرفی کرده است و پرندگان خاصی در این دریاچه قرار دارد ضمن اینکه این دریاچه دارای ارزش اکولوژی بالایی است.

دریاچه ارومیه به عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های کره زمین معرفی شده است و دارای ویژگی‌های خاص و منحصر به فردی است و از لحاظ ملی یک پارک ملی محسوب می‌شود و دارای ارزش‌های بی‌مانندی است.

در دریاچه ارومیه 102 جزیره ارزشمند وجود دارد که بزرگ‌ترین آن جزیره کبودان است البته نکته جالب این است که این جزیره دارای ارزش‌های زیستی جالبی است ولی سازمان حفاظت محیط زیست در این جزیره که شاید ظرفیت 20 تا 30 قوچ و میش ارمنی را دارد، بیش از هزار قوچ و میش را وارد کرده است و رقابت غذایی با جانوران ریز ایجاد کرده است.

همچنین گوزن زرد ریز به جزیره اشک یکی از جزایر دریاچه ارومیه برده شده که این حیوان جزیره اشک را از بین برده و چون این جزیره‌ها خشک شده‌اند این حیوانات به راه افتاده‌اند و این جزیره‌ها را از بین می‌برند.