آشنایی با قبرستان مَعْلاة در مکه

اين مكان را در قرون اخير به نام «مقبره بنى هاشم» نيز مى شناسند. سنگى كه در مدخل ورودى قبرستان نصب شده نشان مى دهد كه قبرستان ياد شده در سال 1383 ق. تجديد بنا شده است. در حال حاضر، با كندن كوه حجون تلاش مى شود تا محدوده قبرستان در آن سمت نيز گسترش يابد. در گذشته ورود به قبرستان ممنوع بود، اما در حال حاضر امكان ورود به قبرستان براى مردان وجود دارد.

 

 

دفن شدگان در قبرستان معلاة

* عبدالمطّلب ـ گفته مى شود يكى از چهره هاى مهم بنى هاشم كه در قبرستان حجون دفن شده، عبدالمطّلب، جدّ پيامبر(صلى الله عليه وآله)است. او از افراد بسيار با شخصيت شهر مكه بود كه  ميان عرب ها نفوذى فراوان داشت. عبدالمطّلب دو سال سرپرستى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) را عهده دار بود. برخى از اعمال او كه به احتمال قريب به يقين، برگرفته از سنّت ابراهيمى و از مكتب حُنَفا بود، همچون سنّتى در ميان عرب ها مورد پيروى قرار گرفت و حتى اسلام نيز شمارى از آنها را تأييد كرد. عبدالمطّلب را بايد يكى از احياگران آيين ابراهيمى دانست.

* ابوطالب ـ چهره شاخص ديگر، ابوطالب فرزند عبدالمطّلب و عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله)است. وى در پرده تقيّه توانست حمايتى قابل ستايش از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در برابر فشار مشركان به عمل آورد. او در برابر تهديدهاى قريش، حاضر نشد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) را به آنان تسليم كند و حمايت آشكار خود را از آن حضرت در همه مراحل اعلام كرد. اشعار زيادى از ابوطالب بر جاى مانده كه، علاوه بر ايمان عميق او، نشان دهنده چهره ادبى اين بزرگمرد هاشمى است. اين اشعار، ضمن ديوان وى كه در قرن سوم فراهم آمده، موجود و به چاپ رسيده است. بر اساس اسناد دقيق تاريخى، وى بزرگترين حامى پيامبر(صلى الله عليه وآله) در سال هاى خفقان در مكه بود. ابوطالب در همان آغاز بعثت، فرزندانش على و جعفر را به خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرستاد و خود نيز تا سال دهم بعثت كه زنده بود، هرگز در دفاع از آن حضرت كوتاهى نكرد.

* خديجه(عليها السلام) چهره ديگر مدفون در قبرستان ابوطالب، حضرت خديجه است. او زنى فداكار و ايثارگر و نخستين زن مؤمن به رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بود. وى تمامى اموال خود را وقف پيشبرد اسلام كرد و در برابر فشارى كه قريش بر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) وارد مى كردند، بهترين يار صميمى او در خانه محسوب مى شد. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) هميشه از او به نيكى ياد مى كرد تا جايى كه حسادت برخى از همسران وى برانگيخته مى شد، اما آن حضرت از تحسين خديجه(عليها السلام) خوددارى نمى كرد.

گفتنى است كه روى قبر حضرت خديجه بقعه اى بوده كه آن را خراب كرده اند. همين طور بقعه هاى ديگرى روى برخى از مزارهاى ديگر وجود داشته كه تخريب شده است .

اين كه بقعه ها دقيقا روى محل دفن اجداد پيامبر(صلى الله عليه وآله) ساخته شده باشد، ترديدهايى وجود دارد، زيرا تا پيش از قرن دهم، مورخان مكه از محل قبر اين بزرگواران در قبرستان ياد شده، سخن نگفته اند. اما بر اساس آنچه در منابع تاريخى آمده، شكى نيست كه اين افراد در قبرستان ياد شده دفن شده اند. و اين مطلب در منابع تاريخى آمده است.

* عالمان شيعه ـ بسيارى از عالمان شيعه نيز كه در مكه درگذشته يا به شهادت رسيده اند در اين قبرستان مدفونند. يكى از آنها سيد زين العابدين كاشانى است كه از بانيان تجديد بناى كعبه در سال 1039 هجرى است. در آن سال كعبه در سيل خراب شد و اين روحانى سيد، با كمك شمارى ديگر آن را بازسازى كرد .

* مشاهير شيعه و سنّى ـ محيى لارى در قصيده بلند خود با نام «فُتُوح الحَرَمَيْن»، از برخى از چهره هاى زاهد و صوفى ياد كرده كه در اين قبرستان دفن شده اند. از آن جمله شيخ على كرمانى، خواجه فُضَيل عياض و شيخ اسماعيل شيروانى است. لارى به قبر عبدالله بن زبير هم اشاره كرده است. عبدالله بن زبير در سال 73 در كنار همين قبرستان توسط حَجّاج بدار آويخته شد. قبر عبدالله بن عمر نيز به گفته لارى در همين حوالى بوده است. به نقل فاكهى، مورخ شهير مكه، فرزند عمر در باغ خرمانيه ـ جايى كه اكنون شهردارى مكه است ـ دفن شده كه در حال حاضر، محل قبر وى بر كسى دانسته نيست. منصور عباسى هم كه در مكه درگذشت، در همين قبرستان مدفون شده است.

گاهى به غلط ـ و البته تنها ميان ايرانيان ـ از اين قبرستان به عنوان شِعْب ابى طالب نام برده مى شود. همان گونه كه گفته شد، محل واقعى شعب ابى طالب جايى است كه اكنون با نام شعب على شناخته مى شود و از فضاى باز خارج مسعى تا انتهاى سوق الليل ـ خانه هاى روبروى مسعى در بلنداى كوه ـ امتداد مى يابد; به عبارت ديگر، حدّ فاصل ميان كوه ابوقبيس، تونل كنار آن، كوهى كه در كنار تونل واقع شده تا «مكتبة المكّة المكرمه»، تا بناى دورات مياه كه مركز آن محل ايستگاه اتوبوس است، شعب ابى طالب نام دارد. در كنار آن سوق الغزّه و شعب عامر است كه در كنار كوه خندمه واقع شده است.