|
زنان خير صفوي غير از بناي كاروانسرا، مدارس، به ساخت مساجد نيز اقدام ميكردند به طوري كه مسجد ايلچي در محله احمد آباد اصفهان در دوره شاه سليمان صفوي بوسيله زني بنام "صاحب سلطان بيگم "ساخته شده است. بر سر در مسجد در قسمت فوقاني محراب نام اين زن ذكر شده است.
به نوشته فيگوئروا سفير اعزامی اسپانيا به دربار شاه عباس اول، زنان ثروتمند عصر صفوي در كارهاي خير و عام المنفعه از مردان دست و دل بازتر بودند، به طوري كه بسياري از كاروانسراها و ساختمانهاي عام المنفعه از صدقات زنان كه معمولاً فقيرتر از مردان بودند، ساخته ميشد.
در برابر اين طبقه ممتاز گروه زیادی از زنان از اقشار ضعيف يا متوسط جامعه صفوي بودند و از محروميت هاي شديد اقتصادي، مالي و حتي فرهنگي و اجتماعي رنج می بردند که حتی قادر به وقف يك ساختمان يا كاروانسرا يا مسجد و قنات... كه چشم گير و در آمدزا باشد، نبودند مگر تعداد از آنها كه با موقوفات كوچك و ناچيز خود كه چندان قابل توجه هم نبود دراين عرصه مشاركت مي كردند.
در زمان حکومت قاجار به اسنادی که دوباره نامی از زنانی که اموال خود را وقف کرده اند بر می خوریم؛ زنانی که باز در این دوره از زنان اشراف و درباری بوده اند.
در این زمان بیشتر املاکی که وقف میشد عبارت از دکانها و یا سایر انواع املاک نظیر قطعاتی از زمین یا بخشهایی از روستاها بود و به همین نسبت هم مورد استفاده آنها محدود بود. کاربرد عمدهی موقوفات، شامل ساختن مجموعههای بزرگ مانند مدارس یا مساجد نبود بلکه از یک سو بیشتر بنا به دلایل خیرخواهانه با تأکید بر فعالیتهای همسایگی، مثل کمک به فقرا یا برنامههای تعزیهداری، و از سوی دیگر مبتنی بر اهداف اقتصادی یا خصوصی، برای تضمین بقای حیات نسلهای آتی بنیانگذار وقف، صورت میگرفت.
بیشتر موقوفات از این دست، یعنی وقفهای در مقیاس کوچکی که از سوی اهالی تهران در طول قرن نوزدهم صورت پذیرفته، به نام زنان ثبت شده است. با اینکه در تاریخ رسمی دوران قاجار به ندرت به نام زنان برمیخوریم و پیرامون فعالیتهای اقتصادی آنان اطلاعات ناچیزی در اختیار داریم و یا بعضا هیچ اطلاعی در دست نیست؛ اما اسناد باقیمانده وقف مبین احتمال اداره املاک زنان، به وسیله خود آنهاست.
همه زنان واقف، خود حق اداره امور وقف شخصی خود را در زمان حیات داشتند و هیچ کدام متولی یا نماینده و کارگزار (وکیل) مذکری را انتخاب نکرده بودند. گرچه احتمالا زنان برای جمعآوری اجاره و توزیع روزانهی آن نیاز به افرادی امین داشتند، اما هیچ یک بازرسی نهایی موقوفات را به فرد دیگری واگذار ننمودند. همچنین برای قوت بخشیدن به بعد خیریه موقوفه، از حقوق ثابتی که معمولا برای متولی در نظر گرفته میشد نیز چشمپوشی میکردند.
از میان زنان معروف دوره قاجار که به سنت وقف پایبند بودند می توان به " هاجر خاتون خانم" ملقب به جدیدالاسلام و "حاجیه شرف نساء خاتون " اشاره کرد که هر دو این زنان از خانواده اشراف و ملاکین بودند و به القابی چون "علیه جاه " یا " علیا جانب " معروف بودند که نشان از اهمیت و ارزش و جایگاه اجتماعی آنها در دربار قاجار داشته است.
اما " انیس الدوله " همسر و در واقع سوگلی ناصرالدین شاه قاجار در میان زنان عصر قجر در اجرای سنت وقف برای خود جایگاهی دارد، او که در عرصه اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی دوره خودش بسیار تاثیر گذار بوده است اولین زنی ست که توانست از ناصرالدین شاه "تمثال شاه" و "نشان حمایل آفتاب" را به عنوان هدیه دریافت کند.
موقوفات این زن مقتدر قجری شامل وقف "جیقه الماس" به حرم امیر المومنین(ع)، "پرده مروارید" به آستان اباعبدالله (ع)، ضریح نقره برای شهدا کربلا، "نیم تاج الماس" به آستان مقدس امام رضا(ع)، تعمیر درنقره طلاکوب مسجد گوهر شاد، وقف روستای کاشانک، بنای پلی در ناصر آباد از توابع لواسان و..است.
در دوره معاصر نیز می توان به زنی که نام او بسیار یاد می شود اشاره کرد " زهراسلطان عزتالسلطنه نظام مافی" دختر رضا قلی خان نظامالسلطنه و خدیجه سلطان خانم دختر میرزا رضا آشتیانی به سال 1312 ه.ق متولد شد. وی در سال 1329 ه.ق با پسر عبدالحسین میرزا فرمانفرما یعنی عباس میرزا سالار لشکر ازدواج کرد که از آن زمان به نام او یعنی "فرمانفرمائیان" مشهور شد.
او از جمله زنانی است که در امور خیریه نقش بسزا و تاثیر گذاری در تاریخ معاصر ایران داشته است، در واقع علاوه بر نگهداری ایتام و بیسرپرستان، آنچه که نام زهراسلطان نظاممافی را بلندآوازه کرد، تلاش وی به ساختن مسجد، کتابخانه و مدارس مختلف در شهرهای متعدد، علیالخصوص ایجاد آموزشگاههای حرفهای بود، که از محل درآمد املاک موروثی شخصیاش، و با وجود سطح پایین اقتصاد خانوادگی، ایجاد کرد، ضمن آنکه موقوفاتی را نیز بر آنها قرار داد.
از اقدامات او احداث و اهدای یک باب دبستان در قریه قرهورن شهرستان میاندوآب به سال 1332 ه.ش، اهدای کمکهای مالی به منظور ساخت بیمارستان عباسی در شهرستان میاندوآب، احداث و وقف دبیرستان زهرا نظاممافی و تکمیل کلاسهای آن،تأسیس و وقف ورزشگاه ویژه معلولین و بانوان کشور در شهر تهران، تأسیس و وقف مدرسه حرفهای دخترانه به سال 1346 ه.ش در خیابان مهرآباد تهران، تأسیس و وقف مسجد امیرالمؤمنین (ع) همراه با یک باب خانه برای سکونت پیشنماز مسجد، وقف آموزشگاه حرفهای مخصوص ناشنوایان و لالها در سال 1347، ایجاد و وقف مرکز بهداشتی و درمانی و... اشاره کرد.