| |
بام هاي سبز، باغ هايي که به جاي سطح زمين در پشت بام خانه ها ساخته مي شوند، امروزه در بيشتر شهرهاي پيشرفته و پرجمعيت دنيا که به علت افزايش ساخت و ساز و کاهش سطح زمين با کمبود فضا مواجه مي شوند، جايگزين فضاي سبز شهري يا همان پارک ها شده اند؛ اما اين فناوري سبز و هنر معماري نوين در ايران که سرانه فضاي سبز آن از حد متوسط نيز پايين تر است به علت ناآگاهي و شناخت نداشتن مردم و بي توجهي مسوولان همچنان ناشناخته و مهجور مانده است.
پرداختن به اين فناوري مي تواند از بزرگترين تحولات مثبت زيست محيطي در شهرها محسوب شود. بام هاي سبز(Green Roof) ، فضاهاي سبزي هستند که به واسطه افزودن لايه هايي که قابليت رشد و نمو گياهان را دارند بر فراز پشت بام خانه ها ايجاد مي شوند.
ساخت بام سبز قدمت بسيار طولاني دارد و به قرن هاي 7 و 8 پيش از ميلاد مسيح بازمي گردد. تمدن هاي آسيايي پديد آمده در کنار رود دجله و فرات جزو اولين گروه هايي بودند که اين هنر را به وجود آوردند که معروف ترين آنها باغ هاي معلق بابل کهن است. پس از آن ، بام هاي سبز به صورت پراکنده براي هزاران سال در مناطقي از اسکانديناوي ، کردستان ، ايران ، ترکيه و عراق به نحوي برجسته ساخته مي شدند.
ترکيب گل و خاک که به عنوان مصالح سنتي ساختمان سازي براي تشکيل سقف در اين مناطق به کار برده مي شد معمولا حاوي دانه هاي علف و گياهان خودرويي بود که پس از استقرار خشت ها در پشت بام خانه ها، رويش يافته و بستري سبز و دلنشين پديد مي آورد. اين هنر کم کم با کاشت انواع گياهان زينتي و تلفيق معماري و روش هاي ساختمان سازي گسترش پيدا کرده و امروزه به صورت يک فناوري نوين در بسياري از شهرهاي اروپا، امريکا و برخي شهرهاي آسيايي بخصوص آلمان و سنگاپور به عنوان مکانيسمي براي روح بخشي به ساختمان ، افزايش سرانه فضاي سبز شهري و حفظ هزينه هاي بلندمدت بناها محسوب مي شود.
بام سبز در ايران
اگرچه واژه بام و ديوار سبز در ايران واژه اي ناآشنا براي بسياري از مردم است و حتي بسياري از متخصصان اطلاع و ديد درستي از آن ندارند، اما براي ديدگان ، مناظري ناآشنا نيستند. پوشش خزه ، گلسنگ ، انواع گياهان علفي و... در ساختمان هاي مناطق مختلف کشور بخصوص آذربايجان و خطه مرطوب و سرسبز گيلان و مازندران و بام هاي خانه هاي کوهستاني و روستاها مشاهده مي شود. نمونه بسيار بارز آن هم بام هاي سبز خانه هاي روستاي ماسوله است که باغچه هايي را بر بام خانه هاي پايين تر که حياط خانه هاي بالاتر هستند، تشکيل مي دهد.
البته گاهي گزارش هايي جسته و گريخته از افرادي خوش ذوق که پوشش گياهي زيبايي بر ايوان و پشت بام خانه هايشان ساخته اند در رسانه ها به چشم مي خورد و برخي ساختمان هاي جديد و گران قيمت شهر تهران نيز مبادرت به احداث بام هاي سبز روي بام هاي خود کرده اند که هدف عمده آنها صرفا زيباسازي و تشکيل فضايي متفاوت بر اين بناهاست ؛ اما نمونه هاي اشاره شده تنها بخش کوچکي از ارزش و کاربرد اين فناوري زيست محيطي است که در کلانشهرها بخصوص تهران از آن غفلت شده است.
با توجه به استانداردهاي بين المللي ، توزيع سرانه فضاي سبز شهري ، ناچيز بودن مساحت فضاي سبز تهران که به طور نامناسب در سطح شهر توزيع شده ، مشاهده مي شود که با توجه به جمعيت موجود در تهران فقط يک نهم فضاي سبز شهري لازم در داخل محدوده در اختيار شهروندان تهراني است که خود اين مقدار نيز داراي پراکندگي مناسبي نيست.
کمبود فضاي سبز از يک طرف و گسترش روز افزون شهرنشيني و بالطبع رشد عمودي ساختمان ها از طرف ديگر موجب شده است نيازهاي روحي و جسمي شهروندان به طبيعت و فضاي سبز و کارکرد مهم آنها در زندگي شهري به دست فراموشي سپرده شود.
دکتر سيد علي جوزي ، متخصص و طراح محيط زيست در اين باره مي گويد: در حال حاضر 2 درصد مساحت خشکي هاي کره زمين را شهرها تشکيل مي دهند و شهرنشين ها از سه چهارم منابع طبيعي استفاده مي کنند که با گسترش شهرنشيني و کاهش منابع ، استاندارد فضاي سبز مورد نياز براي هر شهروند 20 متر مربع در نظر گرفته مي شود که اين مقدار از طريق احداث کمربندهاي سبزشهري ، پارک ها، فضاهاي حاشيه بزرگراه ها قابل جبران است ، اما به دليل ارزش افزوده بالاي زمين در کشور ما و رشد عمودي شهرها و آپارتمان نشيني ، فضاي سبز شهري کمتر ايجاد مي شود؛ بنابراين استفاده از فناوري بام سبز که از تکنيک هاي پيشرفته فضاي سبز است با وجود مشکلات به کارگيري و ساخت واحدهاي گياهي ، پارک ها و باغ هاي مصنوعي از جهات بسياري مقرون به صرفه بوده و مي تواند جايگزين مناسبي براي پارک هاي شهري باشد.
وي با اشاره به مزاياي احداث باغ سبز در بام خانه ها مي افزايد: البته منظور از ايجاد باغ سبز صرفا کاشت گياهان در بستري از خاک موردنظر نيست و باغ هاي گلداني نيز مي توانند براي اين منظور استفاده شوند که در اين صورت جزو سرانه فضاي سبز محسوب نخواهند شد؛ اما کاشت گياهان در بستر خاکي که موضوع بام سبز است موجب دوام و کاربرد بيشتر اين فضاها مي شود. آنچه درباره بام سبز مهم بوده و آن را از ديگر سطوح متمايز مي کند، صرفه جويي در مصرف انرژي و سوخت و ساز در ساختمان هاست که براساس مبحث 19 آيين نامه ايجاد ساختمان و مسکن در خصوص صرفه جويي در مصرف انرژي ، ايجاد بام هاي سبز از اين نظر در روزهاي گرم در شهرهاي خشک و نيمه خشک همانند تهران مي تواند در تهويه مناسب و خنک تر شدن محيط شهري موثر باشد.
اين فضاها ضمن ايجاد زيبايي منظر در محيط با ايجاد فون و فلور مناسب براي رشد انواع حشرات ، موجب جذب پرندگان به سطح بام ها و تخم گذاري در آنها شده و در نتيجه جزاير حيات وحش کوچکي در پشت بام خانه ها مي سازند.کنترل و کاهش روان آب ناشي از بارندگي ، کاهش آلودگي هوا با فيلتر کردن ذرات معلق هوايي از طريق ساقه و برگ گياهان ، حفاظت در مقابل آتش سوزي در ساختمان ، تقليل آلودگي صوتي به ميزان 40 دسي بل و... از ديگر مزيت هاي تکنيک بام سبز به شمار مي آيد.
ويژگي هاي بام سبز شهري
توسعه فضاي سبز بام ها بايد براساس نگرش صحيح به نيازهاي زيست محيطي و اجتماعي شهر و نيز امکانات و قابليت هاي شهري صورت بگيرد؛ هر چند اين فضاها جزو فضاهاي خصوصي و نيمه خصوصي به حساب مي آيند، ولي در بازدهي اکولوژيکي فضاي سبز نقش موثري دارند. آنچه در اينجا موردنظر است ، شناخت گونه هاي گياهان بومي سازگار با شرايط اقليمي ، ميزان آب و خاک مورد نياز و چگونگي ايجاد بستري مناسب براي رويش گياهان در پشت بام خانه هاست.
در اين تکنيک ، گياهان شناسايي شده و مناسب در بستر يا سوبسترايي ويژه با ترکيبي از مواد معدني و آلي کاشته مي شوند. ترکيب گياه با سوبسترا طوري انتخاب مي شود که احتياج چنداني به آبياري جز در شرايط خشکسالي نداشته باشد. ضمن اين که يک لايه زهکش در زير بستر قرار مي گيرد تا ساختمان از خطرات دوگانه نفوذ ريشه گياهان و تراوش آب به بنا از سقف محفوظ بماند.شقايق ابري نيا، کارشناس و طراح منظر درباره ملاحظات ساختاري بنا در ايجاد بام سبز مي گويد: بام هاي سبز 2 نوع هستند:
بام سبز گسترده و متمرکز. بام هاي سبز گسترده اصولا سبک وزن هستند و معمولا ساختارهاي مدون بام تحمل بار آنها را دارند. بام سبز گسترده سبک با عمق سوبسترايي بين 5 - 15 سانتي متر، وزن بام را بين 70 - 170 کيلوگرم افزايش مي دهد؛ ولي بام هاي متمرکز مستلزم توان و مقاومت بيشتر بام در برابر بارشان هستند، به طوري که باري به اندازه 290 تا 970 کيلوگرم را بر بام تحميل مي کنند. انتخاب يک سيستم مناسب فضاي سبز روي بام کاملا وابسته به توان تحمل بار توسط بام بناي زيرين است.
زماني که قرار است در ساختمان جديد اين بخش را طراحي کنيم مشکل زيادي نيست ؛ چراکه سيستم هاي پشتيباني کننده در مرحله طراحي در ساختار بام لحاظ مي شوند، ولي در مورد ساختمان هاي ساخته شده مالک بنا مي تواند براي ارتقاي ساختار و مقاومت بنا براي ايجاد بام سبز با مهندسان معمار و طراحان مشورت کند. گياهاني که براي محيط زيست روي پشت بام گزينش مي شوند بايد متناسب با اقليم هر منطقه بوده و قادر به مقابله با يخبندان هاي شديد، سرماي باد، خشکي هوا، رشد و گل دهي مثبت باشند.
دکتر سيدعلي جوزي درباره راهکارهاي عملي براي پيشبرد اين هدف معتقد است: در برنامه چهارم توسعه محوري به نام دولت سبز تعيين شده که بحث صرفه جويي انرژي ، استفاده کمتر از کاغذ، ايجاد فرهنگ زيست محيطي و غيره در آن مطرح شده است ؛ البته اين امر در شهرداري با ايجاد دفتر محيط زيست و توسعه پايدار در حال پيگيري است که پرداختن به اين مساله در کنار ديگر فعاليت ها، زمينه رسيدن به اهداف دولت سبز را فراهم مي کند.
از اين رو ايجاد فرهنگ سازي از طريق اطلاع رساني ، راه اندازي دفاتر مشاوره براي ارائه کارشناس به معماران و طراحان ساختمان و شهروندان علاقه مند، استفاده از ابزارهاي تشويقي مانند بخشودگي عوارض سالانه نوسازي براي انبوه سازان در صورت ساخت بام هاي سبز و حمايت از سازندگان اين سيستم مي تواند در احياي هنر معماري و طراحي فضاي سبز بام شهري موثر واقع شود.
