نگذاریم زنبورعسل ایرانی از بین برود!

کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری گفت: فروش ملکه‌های خارجی و جایگزینی آن‌ها با ملکه‌های بومی ایرانی باعث پایین آمدن خلوص نژادی زنبورعسل ایرانی و حتی از بین رفتن این گونه جانوری خواهد شد.

مهندس تقی قاسمی خادمی، فعال حوزه مطالعات زنبورعسل و مولف کتاب زنبوران عسل جهان و ایران در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه اردبیل گفت: زنبورعسل بومی ایران با نام Apis mellifera meda حشره‌ای‌ است که طی هزاران سال با شرایط بومی کشورمان سازگاری یافته و نوعی سرمایه ملی به‌شمار می‌رود.

وی با بیان اینکه بی‌شک فروش ملکه‌های خارجی و جایگزینی آن‌ها با ملکه‌های بومی ایرانی باعث پایین آمدن خلوص نژادی زنبورعسل ایرانی و حتی از بین رفتن این گونه جانوری خواهد شد، خاطرنشان کرد: بهترین و تنهاترین راه‌حل این موضوع اصلاح نژاد ملکه بومی و تولید ملکه‌هایی با صفات مطلوب از قبیل مقاومت بالا در برابر بیماری‌ها، زمستان‌گذرانی خوب، عملکرد بالا از نظر تولیدی و سایر صفات بهینه و ارائه آن به زنبورستان‌های کشور است.

مِدا، زنبورعسل ایرانی

قاسمی گفت: نام زنبورعسل ایرانی Apis mellifera meda می‌باشد. نام مِدا در دانشگاه بن آلمان بر روی زنبورهای نژاد ایرانی گذاشته شده و از سلسله پادشاهان ماد گرفته شده است. بعضی دیگر از محققان این نژاد را A. m. persica یا A. m. iranica نیز نامیده‌اند، اما مشهورترین نام این گونه همان مِدا است. موطن اصلی این زیرگونه زنبورعسل معمولی، کوه‌های البرز و ایران مرکزی بوده، اما منطقه انتشار آن شامل ایران، عراق و جنوب شرقی ترکیه است. در ایران فقط همین زیرگونه جغرافیایی از زنبورعسل معمولی وجود دارد که دارای چندین زیرجامعه در داخل کشور است. این زیرگونه، در بین زیرگونه‌های مختلف زنبورعسل معمولی، دارای یکی از بزرگ‌ترین قلمروهای انتشار است.

ویژگی‌های زنبورعسل ایرانی

مولف کتاب زنبوران عسل جهان و ایران در ادامه افزود: اندازه اعضای بدن زنبوران این زیرگونه شبیه زیرگونه‌های اروپایی به‌خصوص کارنیولان و ایتالیایی است. در این زیرگونه، رنگ بدن در قسمت شکمی، زرد مایل به قهوه‌ای تیره(گزارش شده تا قبل از سال 1987) و در حلقه‌های اول شکم روشن تر است. شاخص کوبیتال در این زنبوران بیش از 2(حدود 2.5) است.

وی یادآور شد: زنبوران عسل ایرانی پرخاشگر و بسیار نیش‌زن و دارای تمایل بالایی به بچه‌دهی هستند. این زنبوران همچنین تمایل بالایی به جمع آوری بره موم و غارتگری دارند. مقدار غذای مورد نیاز این زیرگونه برای مصرف زمستانی کم‌تر از سایر زیرگونه‌ها بوده(زنبوری صرفه‌جو هستند) و زمستان‌های سرد را به خوبی تحمل می‌نمایند. زنبوران عسل ایرانی از نظر رشد بهاره خوب بوده و در اردیبهشت و اوایل خرداد به حداکثر رشد سالانه خود می‌رسند. در کل، با توجه به صرفه‌جو بودن و زمستان‌گذرانی خوب، می‌توان گفت که این زنبوران دارای عملکرد اقتصادی مناسبی هستند.

عضو کمیته علمی انجمن ملی زنبورداران و تولیدکنندگان عسل ایران ضمن اشاره به‌وجود زنبورعسل ایرانی در تعدادی از کشورهای هم‌جوار اضافه کرد: با اذعان به این موضوع که زنبورعسل ایرانی در کشورهای ترکیه، عراق، سوریه و لبنان وجود دارد، اما نتایج مطالعات نشان داده که توده زنبورعسل ایرانی در داخل ایران با توده‌های موجود در سایر کشورها تفاوت قابل توجهی داشته و متمایز از آن‌ها به‌شمار می‌رود.

وضعیت زیستی زنبورعسل ایرانی

محقق و فعال مطالعات حوزه زنبورعسل استان اردبیل در ادامه تاکید کرد: جامع‌ترین پژوهش مورفولوژیک که تاکنون بر روی زنبوران عسل ایرانی تاکنون صورت گرفته، مربوط به مطالعه طهماسبی و همکاران در سال 1375 است. آن‌ها در این پژوهش تلاش کردند تا با استفاده از خصوصیات ظاهری زنبوران عسل ایران و مقایسه آن با خصوصیات زیرگونه‌های دیگر جهان، وضعیت توده‌های زنبورعسل موجود در ایران را تعیین کنند. در این پژوهش کل جامعۀ زنبورعسل ایران به سه زیرجامعه شامل زنبورعسل ناحیۀ شمال، غرب و ناحیۀ مرکزی تقسیم شده است.

قاسمی در ادامه در رابطه با وضعیت زنبوران عسل استان اردبیل در مطالعه فوق گفت: در این مطالعه بدلیل کوچ زیاد زنبورداران استان اردبیل به منطق شمالی کشور، کلنی‌های نواحی شمالی کشور شامل استان‌های مازندران، گیلان و اردبیل در یک گروه مجزا(زنبوران عسل ناحیۀ شمالی) تقسیم‌بندی شده و کلنی‌های دو استان آذربایجان شرقی و غربی به‌طور پراکنده در گروه‌های مرکزی و غربی قرار گرفته و با گروه شمالی نیز تداخل کمی نشان دادند.

وی همچنین افزود: مطالعه مولکولی در رابطه با زنبوران عسل سه استان اردبیل و آذربایجان شرقی و غربی انجام داده‌ام که نتایج این مطالعه نشان داد که زنبوران عسل منطقۀ آذربایجان از سطح تمایز ژنتیکی نسبتا کمی برخوردار هستند. همچنین میزان تنوع ژنتیکی برای کلنی‌های کوچ‌کننده نسبت به غیرکوچ کننده بالاتر بود.

کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری همچنین تاکید کرد: مطالعات مقایسه‌ای زنبورعسل با سایر زیرگونه‌های موجود زنبورعسل معمولی(به‌خصوص در کشور ترکیه) نشان داده است که زنبورعسل ایرانی تاحدود قابل توجهی از نظر مورفولوژیک با سایر زیرگونه‌ها متفاوت بوده و کلاستر هم‌پوشانی با آن‌ها ندارد. همچنین زنبوران عسل ایرانی از نظر تکاملی، متعلق به شاخه C تکاملی هستند.

ورود ملکه‌های خارجی به ایران

فعال حوزه مطالعات زنبورعسل در مورد ورود ملکه‌های خارجی به ایران در سال‌های گذشته افزود: قبل از ورود ملکه‌های خارجی به ایران می‌توانیم بگوییم که نژاد خالصی از زنبورعسل ایرانی در کشور حضور داشت اما مابین 1340-1364، تعداد زیادی ملکه زنبورعسل زیرگونه‌های دیگر وارد کشور شد که در اثر برخی تلاقی‌های کنترل نشده با زیرگونه خالص ایرانی، اثرات نامطلوبی بر روی این زنبوران داشته است.

وی اضافه کرد: همچنین ورود این ملکه‌ها علاوه بر اثر نامطلوب آن‌ها به زنبورعسل ایرانی که باعث از بین بردن خلوص ژنتیکی آن‌ها شده، باعث انتقال بسیاری از بیماری‌های خاص زنبوران عسل به کشور شد. جلوگیری از ورود ملکه خارجی در 30 سال اخیر نیز، خود قدم مثبتی در حفظ هرچه بهتر ماهیت ژنومی این زیرگونه بوده است. اما همچنان بدلیل تلاقی‌های نامطلوب در سال‌های گذشته یافتن زنبورعسل 100 درصد خالص ایرانی(مِدا) بسیار مشکل یا شاید غیرممکن شده است.

قاسمی در ادامه گفت: ضمن تشکر از مسئولین امر در جهت حفظ زنبورعسل ایرانی، مکررا در سایت‌های مختلف تبلغ و فروش ملکه‌های خارجی(از قبیل ملکه قفقازی، کارنیولان و...) دیده می شود و ظاهرا بدلیل علمکرد بهتر این ملکه‌ها در افزایش تولید عسل کلنی، زنبورداران را تشویق به خریدن این ملکه‌ها می ‌شوند. باید گفت علی‌رغم ممنوع بودن ورود ملکه به کشور، ورود این ملکه‌های خارجی به زنبورستان‌ها، اثرات نامطلوبی بر روی زنبورعسل ایرانی شده و باعث خواهد شد خلوص این زنبورعسل بومی روز به‌روز پایین‌تر بیاید تاحدی که شاهد از بین رفتن زنبوران عسل ایرانی باشیم.

وی یادآور شد: با اذعان به این موضوع که زنبورعسل ایرانی از نظر ژنتیکی بسیار پایدار است اما ناخالصی نژادی در این زنبوران قطعا در کشور وجود داشته و تمام محققان و فعالان زنبورعسل کشور نیز بدین موضوع اشاره دارند.

قاسمی بیان کرد: شاید خرید و فروش ملکه‌های خارجی در افزایش تولید عسل کلنی موثر باشند اما ناخالصی نژادی زنبوران عسل ایرانی را تشدید می‌کند و باید توجه جدی به این موضوع شده و برنامه‌ریزی مشخصی در مورد آن صورت گیرد.

وی افزود: از اقدامات مفیدی که ایستگاه پرورش و اصلاح نژاد ملکه زنبور عسل(وابسته به سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل) در حال انجام آن است، تولید نسل‌های مختلف ملکه بومی می‌باشد که در حال حاضر نیز در این ایستگاه نسل‌های F3 و F4 ملکه بومی ایرانی در حال تولید هست که از قرار ملکه‌های اصلاح نژاد شده نسل‌های آتی این ایستگاه مابین زنبورداران استان اردبیل و شمال غرب کشور توزیع خواهند شد.

وی همچنین از تولید ملکه‌های دارای مقاومت بالا در برابر بیماری‌ها و آفات و دارای زمستان‌گذرانی بالا توسط محققان استان خبر داد و افزود: طبق اذعان مجری این طرح، ملکه تولید شده دارای بچه‌زایی کم‌تری بوده و عملکرد ملکه تولید شده از لحاظ تولید عسل بیشتر و قابل توجه‌تر است.

قاسمی در پایان تصریح کرد: شاید سریع‌ترین راه برای افزایش تولید عسل در زنبورستان‌های کشور استفاده از ملکه‌های خارجی است که در عوض اثرات بسیار نامطلوبی نیز دربر دارد اما بنظر من به‌عنوان فردی فعال در حوزه مطالعات زنبورعسل، بهترین و تنهاترین راه‌حل این موضوع اصلاح نژاد ملکه بومی ایرانی با صفات مطلوب و ارائه آن به زنبورستان‌های کشور است.

وی با اشاره به دو طرح انجام شده در استان اردبیل گفت: چنانچه از طرح‌های یاد شده و سایر طرح‌های مشابه در کشور به‌خوبی حمایت و پشتیبانی شود، در آینده شاهد تولید ملکه‌های ایرانی با صفات مطلوب و اصلاح نژاد شده‌ای خواهیم بود که باعث تحول در صنعت زنبورداری کشور می‌شوند و این خود موضوعی است که بخش خصوصی نیز بایستی در آن مشارکت جدی کند، اما بدون شک فروش ملکه‌های خارجی و جایگزینی آن‌ها با ملکه‌های بومی باعث از بین بردن زنبورعسل ایرانی که خود نوعی سرمایه ملی برای کشور محسوب می‌شود، خواهد شد.

مهندس تقی قاسمی خادمی دارای 2 مقاله علمی-ترویجی، 2 مقاله علمی-پژوهشی، 9 مقاله در کنگره‌های مختلف بین‌المللی و ملی در حوزه زنبورعسل و عسل و از مولفان سند راهبردی عسل استان اردبیل و مولف کتاب زنبوران عسل جهان و ایران است.

وی همچنین عضو کارگروه تخصصی عسل استان اردبیل و عضو کمیته علمی انجمن ملی زنبورداران و تولیدکنندگان عسل ایران است.