تهديد نورهاي آلوده‌

پدرها و مادرها و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هاي ما بخوبي‌شب‌هاي گرم تابستان پايتخت را به خاطر مي‌آورند. وقتي در محله‌هاي مركزي شهر در خانه‌هايي كه خانه بود و مثل امروز به لانه‌ها يا خوابگاه‌هايي كوچك بدل نشده بود، عصر هنگام زماني كه بوي نم موزاييك‌هاي آب و جارو شده حياط با عطر گل‌هاي باغچه به هم مي‌آميخت، مي‌نشستند تا دور از جنجال سريال‌هاي هر شبي، نقلي بگويند و شايد چند بيتي شاهنامه بخوانند و چون شب فرا مي‌رسيد، پشه‌بندها افراشته مي‌شد، در حياط يا پشت‌بام فرقي نمي‌كرد.

از پشت توري پشه‌بند هم مي‌توانستي صدها ستاره بشماري و گاه عبور شهابي را ببيني و در دل آرزويي كني. اگر خوابت نمي‌برد و از پشه‌بند بيرون مي‌آمدي حتي از همان خانه‌هاي ميانه شهر هم مي‌توانستي نواري از راه كهكشان كم‌سو را در آسمان ببيني.

اينك همه چيز از دست رفته است. جاي آن خانه‌هاي باصفا را آپارتمان‌ها گرفته‌اند. جاي شعر آهنگين شاهنامه را برنامه‌هاي سينمايي و جاي ستاره‌هاي آسمان را پروژكتورها. گويي شعر سهراب سپهري تحقق پيدا كرده است و نئون كمر به قتل مهتاب بسته و ما شادمانيم كه دنيايمان مدرن شده است، در حالي كه در اين طغيان نورهاي لجام‌گسيخته، سلامت و امنيت خود را نيز از دست داده‌ايم.

زندگي مدرن ما با خود آلودگي‌هاي فراواني به همراه داشته است، آلودگي منابع آب و محيط زيست، هوا، صوتي و ده‌ها نوع آلودگي ديگر؛ اما يكي از ويژگي‌هاي آلودگي‌ها اين است كه ما متوجه مضر بودن آنها مي‌شويم و اگرچه خودمان هم در فرآيند آلوده‌سازي مشاركت داريم، اما مي‌دانيم كه راه، راه درستي نيست.

گونه‌اي ديگر از آلودگي‌ها نيز وجود دارد كه جهان همراه با فرآيند رشد فناوري با آن مواجه شده است و ظاهري متفاوت دارد. در حقيقت در نگاه اول اين مساله به هيچ وجه آلودگي به نظر نمي‌رسد، اما نگاهي دقيق‌تر ما را متوجه خطرات آن مي‌كند. آلودگي نوري امروزه به يكي از آلودگي‌هاي اصلي محيط زيست تبديل شده است.

آلودگي‌ نوري چيست؟

بي‌شك زماني كه اديسون نخستين لامپ الكتريكي خود را به جهان معرفي كرد هيچ گاه گمان نمي‌كرد كه روزي آن ابزار ارزشمند كه روشنايي را به شب‌هاي تيره انسان آورده به ابزاري براي آلودگي تبديل شود؛ اما در طول مسير رشد فناوري‌هاي متعدد، منابع نوري موجود در شهرها نيز افزايش يافتند تا كم‌كم به بحراني مهم تبديل شدند.

اگر تصاوير ماهواره‌اي از زمين را كه در شب گرفته شده است ببينيد و بتوانيد مقايسه‌اي بين تصاويري كه با فاصله 10 و 20 سال از زمين گرفته شده‌اند، كنيد متوجه شكل كلان اين خطر مي‌شويد. امروزه تقريبا هيچ نقطه واقعا تاريكي در جهان وجود ندارد.

اما آيا اين موضوع بد است؟ پيش از پاسخ به اين پرسش بايد ديد تعريف آلودگي‌ نوري چيست؟ براساس تعريف انجمن بين‌المللي آسمان تاريك كه يكي از سازمان‌هاي اصلي مبارزه با آلودگي‌ نوري در جهان است، منابع نوري كه بدون هدف و بدون مهار مناسب جهت و شدت‌ آن،‌ نصب و استفاده مي‌شوند منابع‌ آلوده‌كننده محيط به حساب مي‌آيند. به اين ترتيب هر نوري آلوده‌كننده محيط نيست؛ براي مثال يكي از چراغ‌هاي خيابان يا يكي از اتوبان‌هاي نزديك منزل خود را در نظر بگيريد.

اين چراغ‌ها با هدف روشن كردن سطح زمين براي بهبود شرايط ديد در شب نصب شده‌اند. حال يك بار ديگر و با دقت به آنها نگاه كنيد. متوجه مي‌شويد كه در بيشتر موارد با پروژكتوري مواجهيد كه هيچ قاب يا حفاظي روي آن قرار ندارد و در خيابان‌ها با لامپ‌هاي بدون سرپوش مواجه مي‌شويد يا حتي در برخي موارد در پارك‌ها با چراغ‌هاي قوي‌‌اي مواجه مي‌شويد كه رو به آسمان تنظيم شده‌‌اند و با تعجب متوجه خواهيد شدكه سطح زير آن بر خلاف انتظار چندان روشن نيست.

در چنين حالتي، نوري كه مستقيم به سمت آسمان حركت مي‌كند هيچ نقشي در روشن كردن زمين زير پاي شما ندارد. يك تحقيق عمومي نشان مي‌دهد در بيشتر موارد،‌ چنين چراغ‌هايي 30 تا 40 درصد توان خود را صرف روشن كردن مستقيم آسمان مي‌كنند. حال تصور كنيد كه روي همين چراغ را محفظه‌اي قيفي شكل قرار دهيم كه تا زير محل قرارگرفتن لامپ امتداد يابد.

در اين صورت بخشي از نور منبع‌ها كه بيشتر براي روشن كردن زمين استفاده مي‌شد باز هم مستقيم به زمين مي‌رسد، اما 30 تا 40 درصدي كه بي‌دليل روانه آسمان مي‌شد به داخل حفاظ برخورد مي‌كند و به سمت زمين بازتابانده مي‌شود. به اين ترتيب زمين شما 30 درصد بيشتر روشن مي‌شود و در عوض آسمان و محيط شما،‌ تاريك‌تر و طبيعي‌تر باقي مي‌‌ماند.

خطرات آلودگي نوري‌

اگر چه اين واقعيت درست است كه اولين گروه‌‌هايي كه متوجه خطر آلودگي نوري شدند، منجمان و بويژه منجمان آماتور بودند،‌ اما خطرات آلودگي نوري تنها در از دست دادن زيبايي‌هاي آسمان شب خلاصه نخواهد شد. منجمان چون شاهد بودند چگونه هر روز تعداد ستاره‌هايي كه در آسمان شب مي‌بينند كاهش مي‌يابد، متوجه خطر شدند و بسرعت شروع به اقدام عليه گسترش اين پديده بويژه در اطراف محل استقرار رصدخانه‌هاي بزرگي شدند كه با هزينه‌هاي كلان و با اتكا بر آسمان تاريك محل ساخته شده بودند و اينك در خطر قرار داشتند.

انجمن آسمان تاريك امريكا توانست با توجيه مردم شهر يك ميليون نفري توسكان در نزديكي كيت پيك آلودگي ‌نوري اين ناحيه را كاملا مهار كند؛ اما تحقيقات بعدي نشان داد كه اثرات آلودگي مهم‌‌تر از اينهاست. جانور‌شناسان نشان دادند گونه‌هاي متعددي از حيوانات بر اثر پديده آلودگي نوري دچار اختلال در سيستم جهت‌يابي خود مي‌شوند و با خطر گم شدن و انقراض مواجهند. اين مساله بويژه در پرندگاني كه نزديكي شهرها زندگي مي‌كنند، رخ مي‌دهد.

وقتي به ياد آورديد كه در شهري مانند تهران بيش از 100 گونه مختلف پرنده زندگي مي‌كنند كه بر اثر تغيير ساعت بيولوژيك در خطر قرار دارند، شايد موضوع جدي‌تر به نظر آيد موجودات ديگر هم با خطر روبه‌رو هستند.

لاك‌پشت‌‌ها يكي از معروف‌‌‌ترين مثال‌‌ها هستند. زماني كه بچه لاك‌پشت‌ها از تخم بيرون مي‌آيند به سمت مهتاب حركت مي‌كنند تا خود را به دريا برسانند.چندي پيش در يكي از سواحل ايالات متحده لاك‌پشت‌ها پياپي جهت خود را عوض و در خلاف جهت دريا حركت كردند و بيشتر آنها بدون آن كه به آب برسند از ميان رفتند. محققان متوجه شدند نورهاي هتل‌هاي گردشگري آن منطقه جايگزين نورماه و عامل مرگ لاك‌پشت‌ها شده‌اند. انسان هم در معرض آلودگي نوري قرار دارد.

روان‌شناسان ثابت كرده‌اند زندگي در محيطي آلوده از نظر نوري مي‌تواند ساعت درون بدن انسان را مختل كند و در عين حال با تغيير ساعت خواب و عميق نشدن مراحل خواب به استرس و فشارهاي عصبي افراد و افزايش خطر بيماري‌هاي ناشي از استرس بيفزايد.

بتازگي نيز گروهي از پزشكان اعلام كرده‌اند احتمال مي‌دهند آلودگي نوري عامل مهمي در افزايش خطر ابتلا به برخي سرطان‌ها باشد. اگر هنوز هم قانع نشده‌ايد مي‌توانيد به مساله انرژي فكر كنيد.

در شرايطي كه همه جهان از تلاش براي كم كردن مصرف انرژي به‌منظور مقابله با گرم شدن زمين سخن مي‌گويند مي‌توان در نظر داشت كه مبارزه با آلودگي‌ نوري دست‌كم 30 درصد كاهش در هزينه‌هاي مربوط به انرژي در حوزه روشنايي را به همراه خواهد داشت.

شايد برخي گمان كنند با افزايش نور محيط به امنيت آن ناحيه افزوده مي‌شود، در حالي كه تحقيقات نشان مي‌دهد با استفاده از نور بيش از حد بر تضاد تاريكي و روشنايي افزوده مي‌شود و به دليل گشودگي بيشتر مردمك چشم، امكان تشخيص كاهش مي‌يابد و محيط برخلاف انتظار، ناامن‌تر خواهد شد.

چه ‌مي‌توان كرد؟

راه‌هاي ساده‌اي براي مبارزه با آلودگي نوري وجود دارد، اگر چه بخشي از اقدامات تنها با كمك مراجع رسمي و مسوول مانند شهرداري‌ها، وزارت نيرو و امثال آن ممكن است، اما تك‌تك ما مي‌توانيم به اين مبارزه كمك كنيم. كافي است در خانه خودمان نورهاي آلاينده را اصلاح كنيم. كافي است با قرار دادن سرپوش‌هاي ساده‌اي مانع ورود نورهاي آلاينده به محيط شويم و در عين اين‌كه در مصرف انرژي صرفه‌جويي مي‌كنيم، آسمان و محيط زيستمان را از آلودگي نجات دهيم.

در كشور ما نيز تجربه‌هاي موفقي در اين زمينه وجود دارد. در چند سال اخير، گروه مبارزه با آلودگي نوري در ايران شكل گرفته است كه مي‌تواند توصيه‌هاي خوبي را در اختيار شما قرار دهد.

اين گروه كه شعبه‌اي از انجمن‌هاي مبارزه با آلودگي نوري است، در ايران پايگاه اينترنتي به نشاني www.lightpollution.ir دارد كه مي‌‌توانيد به آنجا سري بزنيد و اگر شما هم به اين موضوع علاقه‌مند شديد با همسايگان و ساكنان محل خود صحبت و آنها را آگاه كنيد تا در اين مبارزه به شما بپيوندند. شايد با كمك همه ما، بار ديگر ستاره‌ها به‌ آسمان شهر بازگردند و باز هم بتوانيم بر فراز بام‌ها حتي از دل بزرگ‌ترين شهرها آسمان پرستاره سرزمين‌مان را ببينيم و زندگي آرام‌تري را تجربه كنيم، اما اين رويا جز با همكاري همه ما به تحقق نخواهد پيوست.