دریاچه هامون خشك شد

جام جم: درياچه "هامون"، آخرين نفس‌هاي خود را كشيد و كاملا خشك شد. اين سرنوشت تلخ از اوايل سال‌جاري پيش بيني مي شد اما هنوز مردم و مسئولان محيط زيست اميدوار بودند تا بارش باران در كوه‌هاي هندوكش، باعث شود تا آورد اين آب از افغانستان به هامون در منطقه سيستان ايران سرازير شود، ولي اميدها محقق نشد و هامون – درياچه حماسه هاي تاريخي فردوسي بزرگ در سرزمين رستم دستان و بزرگترين درياچه آب شيرين كشور - از دست رفت.

اين خبر غمبار را "پرويز آرامنش" رييس اداره كل حفاظت محيط زيست استان سيستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرگزاري ميراث فرهنگي اعلام كرده است. آرامنش گفت:« چند روز پيش براي بازديد به درياچه هامون رفتيم. متاسفانه اين درياچه و حوضچه هاي آن كاملا خشك شده‌ اند.... در هامون صابوري و هيرمند، حتي يك قطره آب هم باقي نمانده است. در هامون پوزك هم تنها مقداري آب باقي است كه آن‌هم تا مدتي ديگر از بين مي رود.»

وي افزود: « به‌دليل خشك شدن هامون، طوفان‌هاي شديدي در منطقه به وجود آمده است، به‌طوري كه ما از ابتداي ورود به منطقه تا لحظه خروج از آن درگير اين طوفان‌هاي شديد بوديم.»

هامون كه نامي به درازي تاريخ ايران را با خود يدك مي كشد، روزگاري انبار غله اين سرزمين بوده و در تاريخ حماسه هاي فردوسي بزرگ با نام رستم پيوند خورده است. از نظر جغرافيايي، هامون به مجموعه اي از فرورفتگي هاو چاله‌هاي طبيعي در سيستان گفته مي شود که در ماه‌هاي مختلف سال در قالب سه شكل مختلف درياچه و تالاب و نيزار ظاهر مي شود.

هامون، از مهمترين تالابهاي جهان به شمار مي‌رود كه در آباداني و حاصلخيزي منطقه كويري و بياباني شرق كشورمان، در استان سيستان و بلوچستان نقشي بي بديل داشته است. اين منطقه ، دشت هامون و درياچه يا تالاب هامون و رودخانه هيرمند را شامل مي‌شود. تالاب مذكور از سه بخش «پوزك» در شمال‌شرقي ، «صابوري» در شمال غربي و هامون «هيرمند» در مغرب و جنوب‌غربي سيستان تشكيل شده است. مساحت هر يك از هامونها به آب ورودي رود مرزي هيرمند و رودخانه‌هاي فصلي ديگر (كه وارد تالاب مي‌شوند) بستگي دارد و پيوسته در حال كاهش يا افزايش است.

وسعت کل هامون‌ اصلي در زمان پرآبي 5660 كيلومترمربع است که از اين ميزان 3820 كيلومترمربع آن به ايران تعلق دارد. درياچه هامون از نظر حيات وابسته به رودخانه هيرمند است و اين وابستگي باعث شده تا هرگونه نوسانات در ميزان آب آن، مشکلاتي را براي کل سيستم هامون بوجود آورد. علاوه بر رودخانه هيرمند كه شريان اصلي ورود به هامون است و از كوههاي هندوكش در افغانستان سرچشمه مي گيرد، رودخانه‌هاي فصلي خاشرود، فراه، هاروت رود، شوررود، حسين‌آباد و نهبندان نيز به هامون مي‌ريزند.

در مجموع، كل تالابهاي هامون با وسعتي بالغ بر 293 هزار هکتار، بزرگترين درياچه آب شيرين ايران بود كه تا سال 1378 با حجمي بالغ بر 8 ميليارد مترمکعب عامل اصلي حيات در منطقه سيستان شناخته مي‌شد. هامون همچنين يگانه مأمن زيستي پرندگان مهاجر در شرق ايران به شمار مي‌آيد.

تاكنون حدود 240 گونه جانوري كه بيش از 183 گونه آن پرنده هستند در تالابهاي هامون شناسايي شده است. پوشش گياهي درياچه نيز شامل 55 گونه است كه 21 گونه آن گياه آبزي در قالب 10 خانواده مي‌باشد. از ميان گونه هاي گياهي آن مي توان به اويارسلام، مرغ، بارهنگ آبي، علف بوريا، لويي، ني، هزارني و جگن اشاره كرد. گونه‌هاي شورپسندي نظير گز، تاغ، اسكنبيل، خارشتر، گون، شور، قليا و اشنان نيز در اطراف درياچه مي‌رويند.

239 گونه جانوري هم از جمله پليكان، فلامينگو، غاز، قوي گنگ، باكلان، كفچه نوك،‌اردك تاجدار، آنقوت، هوبره، كبك، تيهو، عقاب، شاهي، سنقر، شاهين، دال، جغد، پرستوي دريايي، عقاب دريايي دم سفيد، عقاب تالابي، سارگپه، مار چليپر، افعي پلنگي، افعي شاخدار ايراني، مار جعفري،‌ بزمجه، آگاما، ماهي گرگك، كپور ماهي، آمور سفيد و سياه ماهي در منطقه شناسايي شده‌اند.

به دليل ويژگي‌هاي خاص درياچه‌هاي هامون صابري و هيرمند، اين مجموعه به همراه اراضي اطراف آن در سال 1346 حفاظت شده اعلام گشت و بخش آبي اين منطقه نيز در سال 1354 به عنوان تالاب بين‌المللي شناخته شد.

اين ناحيه جلگه‌اي استان سيستان و بلوچستان با داشتن دامنه ارتفاعي 450 تا 550 متر، دماي متوسط ساليانه 22 درجه سانتيگراد و ميانگين بارندگي 50 ميليمتر، اقليم فراخشك گرم به شمار مي رود.

هامونها با عمق متوسط 5 متر داراي آب شيرين و لب شور بوده و اصلي ترين منبع تغذيه آن‌ها رودخانه هيرمند است كه از كوه‌هاي كشور افغاستان سرچشمه مي‌گيرد و جلوگيري از ورود آب اين رودخانه در دوره‌هاي خشكسالي، موجب تغييرات اكولوژيكي شديدي در منطقه شده است.

با قطع جريان آب هيرمند به ايران و كمبود باران و درنهايت، خشكيدن بخشهايي از هامون، مهاجرت پرندگان از چندي پيش به اين درياچه كاهش يافته بود اما اكنون كه هامون خشك شده ، بادهاي شديد و معروف 120 روزه كه از سمت شمال مي‌وزند و توفان شن به پا مي كنند، با سرعت و قدرتي بي سابقه وزيدن گرفته است. در اين شرايط، حيات همه اكوسيستم و چرخه زيستي آن اعم از حيواني و گياهي بطور جدي به خطر افتاده و به نظر مي رسد موجودات اين منطقه نيز فرجامي جز سرنوشت خود هامون ندارند.

پيامدهاي اجتماعي خشكيدن هامون

آرامنش، مديركل محيط زيست سيستان و بلوچستان گفت:« خشك شدن هامون معضلات اجتماعي براي مردم زابل به‌وجود آورده، اقتصاد منطقه را كاملا متاثر ساخته و شغل آن‌ها را به‌خطر انداخته است.»

كارشناسان نيز مي گويند: هامون، منشا كسب و كار و منبع تامين زندگي هزاران تن از كشاورزان و دامداران سيستان بود. اگر مردم اين منطقه دامي داشتند به‌خاطر هامون بود و علوفه آن‌ها نيز از طريق اين درياچه تامين مي‌شد، اما اكنون همه چيز در حال از دست رفتن است و مردم در چنين شرايطي،‌به مشاغل كاذب و حتي، خلاف سلامت اجتماعي از جمله قاچاق مواد مخدر يا تجارت غيرقانوني كالا روي مي آورند.

به گفته آرامنش، خشك شدن درياچه هامون، سلامتي مردم زابل و منطقه سيستان را نيز به خطر انداخته است:"مردم منطقه دچار انواع بيماري‌هاي تنفسي و چشمي شده‌اند. خود ما كه براي بازديد هامون رفته‌ بوديم، با اينكه عينك به چشم داشتيم، بر اثر طوفان‌هاي منطقه دچار سوزش چشم شديم. از سوي ديگر، تامين آب شرب مردم منطقه نيز با مشكلات جدي روبرو شده است."

وي با تاسف اظهارداشت:"استان سيستان و بلوچستان در زمينه خشكسالي تجربه‌هاي زيادي دارد،‌ اما اميد ما در سال جاري به استمرار حيات مجموعه تالابهاي هامون نقش بر آب گشت و اين منطقه زيبا و منحصربه‌فرد به‌طور كامل خشك شد.»

به گفته مديركل محيط زيست استان سيستان و بلوچستان، « خشکسالي‌هاي پي‌درپي باعث شده است تا مجموعه تالابهاي هامون كه تا سال 1378 با حجمي بالغ بر 8 ميليارد مترمکعب؛ عامل اصلي حيات در منطقه سيستان شناخته مي‌شد، خشك شود. سال گذشته با افزايش نسبي بارندگي کمتر از نيمي از حجم اين درياچه مجددا پرآب شده بود، اما متاسفانه اين شرايط در سال‌جاري پايدار نماند.»

آرامنش تصريح كرد: « تالاب هامون از لحاظ اقتصادي براي ساكنان سيستان اهميت فراوان دارد و از نظر زيست محيطي نيز منبعي عظيم و مهم به شمار مي‌رود. علاوه بر اينها، منطقه حفاظت شده هامون، به علت قرارگرفتن در مركز مناطق كويري و نيمه‌كويري كشورهاي ايران و افغانستان، در حقيقت تنها مامن زيست پرندگان مهاجر در شرق كشورمان محسوب مي‌شود.»

به گفته كارشناسان، در حال حاضر آخرين اميد، رايزني‌هاي مسئولان محيط‌زيست با سازمان‌هاي بين‌المللي و طرف‌هاي افغاني براي بازگشايي رود هيرمند است اما اينكه افغان‌ها براي رعايت حقابه اين تالاب مجاب خواهند شد؛ پرسشي است كه تا دريافت پاسخ آن بايد چشم به آسمان دوخت، آسماني غبارآلود كه بيش از هرچيز بادهاي 120 روزه را نويد مي‌دهد نه باران را.

فرجامي اندوهبار

خشك شدن هامون، نتيجه روندي است كه به عقيده كارشناسان، از چندسال پيش آغاز شده بود، اگرچه خشكسالي بي سابقه امسال، تير خلاصي را به جان تالابي كه آخرين نفسهاي خود را مي كشيد، شليك كرد.

دكتر دلاور نجفي، معاون محيط طبيعي و تنوع‌زيستي سازمان حفاظت محيط زيست در اين زمينه به ايسنا گفت: تالابهاي انتهاي جنوبي" هامون پوزك" به وسعت 10 هزار هكتار و «هامون صابري و هامون هيرمند" به وسعت 50 هزار هر دو در سال 1990 به دليل ايجاد سازه‌هاي آبي در افغانستان، تخصيص آب براي مقاصد شرب و كشاورزي از سوي ايران و افغانستان و ورود ماهي غيربومي "آمور" از سوي شيلات كه نسل ني‌هاي منطقه را از بين برده است در فهرست قرمز كنوانسيون رامسر قرار گرفته‌اند.

مهندس عبدوس، مديركل دفتر زيستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محيط زيست نيز در باره تالاب‌هاي هامون و خشكسالي اظهارداشت: اساسا، منطقه سيستان و بلوچستان تجربه خشکسالي را بطور متوسط هر 30 سال يکبار با خود داشت، ولي ساکنين اين منطقه با اين خشکسالي‌ها کنار آمده بودند و راههاي مقابله و مقاومت در برابر آن را آموخته بودند.

وي افزود: تالابهاي هامون حتي ظرفيت ورودي 6 هزار مترمکعب در ساعت را در زمانهاي سيلابي تجربه کرده بود و در آن زمان، اين حجم عظيم سيلاب هيچگونه آسيبي به مردم وارد نمي‌کرد؛ چرا که به حريم رودخانه‌هاي سيستان، مشترک و فراه ‌رود که سه ورودي اصلي اين تالاب هستند تجاوز چنداني نشده بود. از سوي ديگر، اين همه اراضي کشاورزي در اطراف اين رودخانه‌ها استقرار نيافته بود و بهره‌برداري از اين آبها نيز به شکل کنوني صورت نمي‌گرفت. هيچگونه سد و آب‌بندي هم بر روي اين ورودي‌ها بسته نشده بود لذا غالب حجم ورودي آب وارد تالاب هامون مي‌شد و سه تالاب هامون پوزک، صابوري و هيرمند به هم متصل بودند.

عبدوس با اشاره به شيرين بودن آب هامون‌ها گفت: افزايش جمعيت و نياز به آب و غذاي بيشتر، تغيير سطح زمينهاي کشاورزي، روش غيراصولي آبياري و مصرف بي‌رويه آب در کشاورزي و تفکر نياز به ذخيره آب براي سالهاي خشکسالي جريان طبيعي آب را کاملا به ضرر کليه تالابهاي کشور تغيير داد.

وي افزود: در اين ميان، زمينهاي کشاورزي در حاشيه رودخانه ها شکل گرفت و از سوي ديگر، تأمين آب شرب شهرهاي بزرگ همچون زابل و زاهدان نيز به اين مصرف اضافه شد. علاوه بر اينها، وارد كردن ماهي علفخواري به نام آمور که به سرعت تکثير شد و تمامي نيزارهاي تالاب را بلعيد و نابود کرد، از ديگر علل تغيير در منطقه بود.

مديركل دفتر زيستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محيط زيست خاطرنشان كرد: احداث بند روي رودخانه‌اي که بستر آن تماما از گل رس و سرعت آب نيز در آن کند است باعث کند شدن سرعت آب و افزايش رسوبات در رودخانه و کاهش ظرفيت ورودي رودخانه و در نتيجه ، کاهش سهم رودخانه سيستان از هيرمند شد و از سويي، به دليل مرزي بودن رودخانه تاکنون امکان لايروبي آن ميسر نشده است.

عبدوس ادامه داد: در سالهاي خشک اخير هرچند آب موجود در چاه نيمه‌ها موجب نجات اراضي کشاورزي و تأمين آب شرب شهرهاي زابل و زاهدان شده بود، اما خشکسالي‌ها و وزش بادهاي 120 روزه سيستان كه عملا 6 ماه از سال جريان دارند، خشك شدن هر 3 هامون را به همراه آورد.

نتيجه اين روند، كاملا روشن بود:" پوشش گياهي اطراف تالاب نابود گشت، کار دامداري و پرورش گاو سيستاني متوقف شد، صيادان شغل خود را از دست دادند، زيستگاه پرندگان به نيستي گراييد و اين امر، به نوبه خود، موجب از دست رفتن بخشي از غذاي شکارچيان شد. "

به گفته مديركل دفتر زيستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محيط زيست، در اسفندماه 1383 پس از چند سال خشکسالي، بارش بارانهاي سيل‌آساي بهاري هامونها را پر آب کرد و تا سال 1386 نيز وضعيت هامونها چندان بد نبود، ولي سال جاري متاسفانه شرايط بارش با وضعيت بحراني آغاز شد، به گونه اي كه در حال حاضر، حتي آخرين حجم قابل برداشت از چاه نيمه‌ها نيز در حال اتمام است.

كارهايي كه بايد كرد

اگر بتوان مسئولان افغاني را به گشايش بخشي از آب رود هيرمند آنهم در چنين سالي خشك واداشت، باز هم مشكل هامون چندان حل نخواهد شد.

كارشناسان در باره اقدامات قابل انجام براي نجات هامون مي گويند: لايروبي کامل رودخانه سيستان و 3 کانال احداثي بر روي پريان مشترک از ابتدا تا انتهاي آنها مي‌تواند حجم قابل توجهي به ميزان آب ورودي به تالاب بيفزايد. از سوي ديگر، سد کهک نيز که موجب رسوبگذاري شديد آب در محل ورودي به رودخانه سيستان شده است بايد از شکل فعلي خارج و اجازه داده شود جريان آب شکل طبيعي خود را در اين بخش رودخانه بازيابد.

مديركل دفتر زيستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محيط زيست در اين زمينه گفت كه هر چند، اقدامات يادشده ممکن است در مواقع بروز سيلاب موجب کاهش توان کنترل سيل شود، اما نبايد حيات منطقه را فداي چند قطعه زمين کشاورزي در حاشيه رودخانه كرد.

عبدوس تصريح كرد: کاشت درختچه‌ها و گياهان بومي در کرانه‌هاي غربي و جنوبي تالاب نيز مي‌تواند از پخش شدن آب به هنگام وزش باد شديد و افزايش تبخير جلوگيري كند.