اذان و مناجات ايراني‌ها

جام جم آنلاين: مسلمانان طبق سنت از ديرباز متون عبادي مذهبي خود را شامل قرائت قرآن، دعا ، نيايش ، ذكر ، اذان ، مناجات و مراسم سوگواري مذهبي نظير مرثيه، نوحه و روضه با صوت خوش مي‌خوانند. اين مساله آنقدر اهميت داشته است كه از زمان پيامبرص‌ داشتن صوت خوش براي قرائت قرآن، بخشي از سنت خوانش آن در عرصه عمومي بوده است.

در واقع هر كس بخواهد قرآن يا هر متن مذهبي ديگري را در فضاي عمومي اجرا و روايت كند، بايد از نعمت صداي خوب بهره‌مند باشد. اين شيوه روايتگري متون مذهبي اگرچه در بسياري از اديان و فرهنگ‌ها عموميت دارد، اما در سنت اسلامي با توجه به مساله حرمت موسيقي شكل و قالب اجرايي آن ويژه و متمايز است.

حقيقت آن است كه مجريان الحان عبادي قدسي و موسيقي‌هاي مذهبي سوگواري نه خود را يك راوي موسيقي محسوب مي‌كنند و نه نام و عنوان موسيقي و آواز بر آنچه مي‌خوانند، مي‌نهند.

حتي مساله گاه آنقدر حساس مي‌نمايد كه ناميدن اين عناوين، موجبات كدورت و حتي خشم برخي راويان متون مذهبي را فراهم مي‌آورد.

از سوي ديگر، ارتباط سنت‌هاي فرهنگي در ايران كه همواره با مذهب و مفاهيم اسلامي گره خورده، نوعي ارتباط و تعامل سنت موسيقي را باشعائر مذهبي ديني فراهم كرده است.

علاوه بر جنبه‌هاي اعتقادي و درونمايه فرهنگ موسيقي كه با سنت‌هاي متعالي اسلامي پيوند دارد، گاه شاهد اثرگذاري و حتي درهم‌تنيدگي گذشته موسيقي ايران با روايتگري مذهبي آييني بوده‌ايم.

شاخص‌ترين اين همخواني و پيوند بخصوص در دوران صفويه با رشد و گسترش فرهنگ مذهبي و سنت‌هاي روايتگري در فرهنگ شيعي به اوج تكامل رسيده است. از يك سو گسترش روضه‌خواني و مراسم عبادي همچون نيايش و مناجات و از سوي ديگر، ارتباط تنگاتنگ تعزيه با مكاتب و شيوه‌هاي اجراي آواز.

با مراجعه به تاريخ موسيقي بخوبي درمي‌يابيم تا اواخر عهد قاجار تفاوت و دوگانگي ميان مجريان آواز در موسيقي ايراني و راويان آواهاي مذهبي وجود نداشته است. در دوره قاجار و بخصوص در زمان تكيه‌دولت، با توجه به دستورالعمل‌ جذب راويان برجسته از نقاط مختلف كشور، شماري از زبده‌ترين و ممتازترين خوانندگان و اجراكنندگان تعزيه گردهم آمدند.

نكته جالب در اين ميان دانش موسيقايي اين افراد و تسلط آنها به سنت‌هاي آوازي است. به عنوان نمونه افرادي چون سيد احمدخان و اقبال آذر كه از استادان مسلم و بي‌چون و چراي آواز محسوب مي‌شدند، تعزيه‌‌خوان‌هاي برجسته‌اي نيز به حساب مي‌آمدند. همچنين در زمينه آواهاي قدسي عبادي، راويان مناجات‌ها، اذكار، دعا، نيايش، اذان و حتي روضه و مرثيه به دانش‌ آوازي و اجراي مقام‌هاي آواز مسلط بودند.

از استاد ابوالحسن صبا خاطره‌اي درباره فراگيري و ثبت گوشه‌اي در آواز افشاري نقل است كه ايشان از يك واعظ اهل منبر فراگرفته است. ضمن آن كه از ايشان و بسياري از اساتيد گذشته چنين نقل شده كه گوشه‌ها و نغمات مهجور و كهن موسيقي را از وعاظ، اهل منبر و تعزيه‌خوان‌ها فرا گيريد.

نمونه جالب توجه ديگر ضياءالذاكرين است كه مردي روحاني و اهل منبر بود كه هيچ‌گاه داعيه موسيقيدان بودن و دانش آوازي‌اش را آشكار نكرد. با اين حال، مرحوم غلامحسين بنان و حاتم عسكري فراهاني از شاگردان او بودند و رديف‌هاي آوازي را نزد او فرا گرفتند.

تاج اصفهاني خواننده برجسته مكتب آوازي اصفهان، فرزند تاج‌الواعظين از واعظان و راويان الحان مذهبي و بسيار برجسته اصفهان بود. همان گونه كه جواد بديع‌زاده نيز فرزند بديع‌المتكلمين بود. اين درهم تنيدگي ميان راويان موسيقي آوازي و مجريان الحان مذهبي تا اواخر عهد قاجار تداوم داشته است.

همين مساله سبب شده بود اجراي الحان قدسي مذهبي علاوه بر ريشه داشتن در سنت از ويژگي‌هايي چون تفاخر، روح حماسي و معنوي نيز برخوردار باشد. نمونه متاخر اين رويكرد اذان مرحوم موذن‌زاده اردبيلي است كه به دليل دانش آوازي اين موذن برجسته، در گوشه روح‌الارواح از آواز بيات ترك اجرا شده است.

همچنين مي‌توان به مناجات ربناي خوانده شده از سوي محمدرضا شجريان اشاره كرد. اين آواز با مقدمه‌اي كه آواز مثنوي در افشاري است به يك آواي ماندگار مذهبي و معنوي بدل شده است. ماه رمضان براي ما ايراني‌ها با خاطره‌اي هميشگي و ماندگار از مناجات شجريان و اذان موذن‌زاده به يك سنت فرهنگي پايدار بدل شده است.