میراث جنگ تحمیلی در ایران که ثبت شده‌اند

 خاطرات جنگ و دوران دفاع مقدس به عنوان بخشی از تاریخ ایران ثبت شده است. برای حفظ و یادآوری آنچه در این هشت سال رخ داد، مستندنگاری‌های زیادی انجام شده و بخش دیگری از این تاریخ نیز به عنوان «یادمان‌های دفاع مقدس» در فهرست آثار ملی کشور، ثبت شده است. با این وجود وضعیت حفاظت و نگهداری برخی از این یادمان‌ها چندان مناسب نیست و بارها درباره آن‌ها هشدار داده شده است.

به گزارش ایسنا، در طول هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس، مناطقی از خاک ایران به جبهه‌های نبرد تبدیل شده بود؛ مناطقی که امروز یاد رزمنده‌ها و شهدای این جنگ بر آن‌ها نقش بسته است و هنوز هم آثاری از آن دوران در این مناطق دیده می‌شود. آن مناطق جنگی اکنون به یادمان‌هایی از دفاع مقدس تبدیل شده است که مردم زیادی از سراسر ایران در قالب کاروان‌های راهیان نور به آن‌ها سفر می‌کنند.

شماری از این مناطق که بخشی از حافظه بشری و تاریخ ایران است، در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده‌ است. هرچند در سال ۱۳۹۴ فرهاد نظری ـ مدیرکل وقت دفتر ثبت سازمان میراث فرهنگی، از تهیه فهرست جدیدی به نام «میراث فرهنگی انقلاب و دفاع مقدس» برای حفاظت و نگهداری بهتر، خبر داده بود، اما اکنون بررسی ها نشان می‌دهد این آثار همچنان در فهرست «میراث ناملموس» ثبت می‌شوند.

تا آن سال، حدود ۱۴ یادمانِ هشت سال دفاع مقدس در فهرست میراث فرهنگی انقلاب و دفاع مقدس ثبت شده بود، اما اکنون بررسی‌های ایسنا نشان می‌دهد شمار این آثار افزایش یافته است. این آثار در هشت استان کشور در فهرست آثار غیرمنقول ملی ثبت شده‌اند که در ادامه برخی از آن‌ها مرور می‌شود:

محوطه یادمانی دالانی سروآباد، محل شهادت شهدای غریب سیرانبند (یادمان‌های شهدای گمنام سیرانبند بانه)، محل شهادت شهدای بوالحسن، سنگرهای عملیات والفجر ۴ زریوار، محوطه یادمانی عملیات والفجر ۴ مریوان و بیمارستان صحرایی ابوعمار که از جمله یادمان‌های استان کردستان هستند.  

در استان آذربایجان غربی نیز محل آغاز عملیات کربلای ۲، کربلای ۷ و والفجر ۲ در شهرستان پیرانشهر (منطقه عملیاتی تمرچین)، محوطه یادمان عملیات نصر ۷ (بلفت)، محل شهادت شهید امینی در مهاباد (مرکز آموزشی و اردویی شهید امینی)، محل شهادت شهید زین‌الدین (فرمانده لشکر ۱۷ علی‌ابن‌ ابی‌طالب) در روستای دارساوین و خانه پدری شهید باکری (کارخانه قند میاندوآب) در فهرست ملی ثبت شده‌اند.  

مدارس دخترانه زینبیه و ثارالله میانه، محل شهادت دانشجویان دانشکده فنی دانشگاه تبریز و محل اعزام نیروی تبریز در استان آذربایجان شرقی به عنوان یادمان‌های دفاع مقدس به ثبت رسیده‌اند.  

کرمانشاه نیز از دیگر استان‌هایی است که یادمان‌هایی از دوران دفاع مقدس را در دل خود جای داده است؛ دیدگاه شهر سومار، دیدگاه منطقه عملیاتی شیخ صله، دیدگاه جبهه شهید بهشتی، بیمارستان تخریب‌شده قصرشیرین، یادمان بین‌المللی مرصاد، یادمان بازی دراز، یادمان مطلع الفجر گیلانغرب، یادمان شهدای ۲۶ مرداد پاوه، یادمان شهید شیرودی و یادمان پادگان ابوذر از جمله یادمان‌های ثبتی این استان هستند.  

اما بیشترین یادمان‌های دفاع مقدس در استان خوزستان قرار گرفته است که از جمله آن‌ها می‌توان به ساختمان گمرک خیابان فردوسی خرمشهر، شواهد دفاع مقدس در مسجد سیدالشهدا (ع) خرمشهر، مدرسه دریابد رسایی خرمشهر، مکان پل‌نو و اولین خاکریز دفاع مقدس خرمشهر، شواهد دفاع مقدس در پادگان دژ خرمشهر، ساختمان تدارکات و مهندسی سپاه امیریه، بیمارستان زیرزمینی «یا زهرا (س)» در دزفول، منبع آب پارک مرکزی سوسنگرد، محوطه یادمانی پادگان دوکوهه، قرارگاه کربلا (باشگاه گلف اهواز)، بیمارستان صحرایی زیرزمینی اندیمشک، بیمارستان شهید کلانتری اندیمشک، جسر نادری، محوطه یادمانی جبهه شوش (غرب کرخه)، حمام پادگان لشکر ۲۵ کربلا و شواهد دفاع مقدس در بن‌بست یکِ خیابان دلگشای خرمشهر اشاره کرد.  

همچنین ساختمان معراج شهدای خراسان، ساختمان قدیم جهاد سازندگی خراسان در  خراسان رضوی و بیمارستان زیرزمینی جزیره خارک در بوشهر، از دیگر یادمان‌های دفاع مقدس کشور هستند که به ثبت ملی رسیده‌اند.

استان ایلام نیز هشت یادمان دفاع مقدسِ ثبت‌شده دارد که محوطه‌های یادمان قلاویزان، یادمان شرهانی، یادمان عملیات سیدالشهدا، یادمان عملیات والفجر، یادمان شهید حسن باقری، یادمان سه‌راه جندالله، یادمان شهید کشوری و زمین فوتبال چوار را شامل می‌شود.  

رائد ناصری‌فر ـ معاون میراث فرهنگی استان ایلام ـ نیز به ایسنا گفت که سه پرونده دیگر شامل منطقه عملیاتی دره‌ شیلر مهران، منطقه عملیاتی چیلات دهلران و منطقه عملیاتی کوشک ایوان قرار است در این ماه (مهرماه ۱۴۰۲) به عنوان یادمان دفاع مقدس ایلام ثبت ملی شوند.  

افزون بر این‌ها، انگشتر شهید حاج قاسم سلیمانی و یادمان دهلاویه سردار شهید مصطفی چمران در فهرست یادمان‌های دفاع مقدس به ثبت رسیده‌اند.  

با این همه، هنوز شمار زیادی از محوطه‌ها و یادمان‌های جنگ تحمیلی وارد چنین فهرستی نشده و در برخی مناطق از جمله خوزستان بارها نسبت به غفلت از حفاظت و نگهداری از این آثار هشدار داده شده است. یک سال پیش، مدیر میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان خرمشهر از وضعیت بحرانی برخی از این یادمان‌ها از جمله کوچه بن‌بست یک خیابان دلگشا و ساختمان قدیم خرمشهر خبر داده و گفته بود: متاسفانه توجهی به حفظ آثار ثبت ملی‌شده در حوزه شهری وجود ندارد و در حال حاضر نیاز است بخش‌هایی از این آثار تملک، احیا و مرمت شوند و یا تغییر کاربری متناسب با شکل و ظاهری که دارند انجام شود.