مشکلاتی که ایران در یونسکو دارد

کمیسیون ملی یونسکو ایران در نشستی به بررسی مشکلات ایران در یونسکو، ماجراجویی‌های برخی کشورها از جمله آمریکا در این سازمان فرهنگی و پرسش‌هایی که درباره عملکرد فرهنگی و علمی مرتبط با یونسکو وجود دارد، پرداخت.

به گزارش ایسنا، علی‌اکبر متکان  ـ دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو ایران ـ در مراسم هفتاد و پنجمین سالگرد این کمیسیون و در نشست تخصصی «توقف در چهارراه فرهنگ جهانی؛ بررسی چهل و دومین کنفرانس عمومی یونسکو» که در محل اندیشکده حکمرانی شریف برگزار شد، با اشاره به اینکه کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران در سال ۱۳۲۷ تأسیس شده است، یادآور شد: سازمان جهانی یونسکو از ۱۹۴ کشور تشکیل شده است که دو نهاد شورای اجرایی و شورای عمومی دارد. مجری تصمیمات، دبیرکل است که اجرا را به عهده دارد. هر دو سال یک‌بار کنفرانس عمومی تشکیل می‌شود و از هر کشور، چهار  نفر در جلسه شرکت می‌کنند و وظیفه دارند درباره دستاوردها صحبت کنند و کمیسیون‌ها، سندها و برنامه‌های شورای اجرایی را در کنفرانس عمومی تصویب می‌کنند. امسال انتخاب اعضای هیأت را انجام دادیم تا از آرمان‌های جمهوری اسلامی در صحن‌های کمیسیون دفاع کنند.

او افزود: در کنفرانس اخیر دستاوردهای خوبی داشتیم، اما متاسفانه در دفتر نمایندگی با وجود پرداخت هزینه‌های حق عضویت و سرمایه‌گذاری‌هایی در این زمینه، به دلیل ساختار دفترمان در یونسکو و ضعف‌های موجود نتوانستیم در شوراها و کمیته‌ها موفقیتی به دست بیاوریم و امیدواریم در دو سال آینده این مشکل برطرف شود.

احمد جلالی ـ سفیر پیشین ایران در یونسکو ـ در این مراسم با تأکید بر اهمیت شکل‌گیری شناخت بیشتر از یونسکو، گفت: ایران از اعضای قدیمی یونسکوست و سابقه برجسته‌ای در این زمینه دارد، اما به تناسب این سابقه در فضای کشور ما حتی در بین خواص هم آشنایی از یونسکو وجود ندارد. حتی برخی دانشگاهی‌ها کار یونسکو را با رایزنی فرهنگی اشتباه می‌گیرند. البته یونسکو مظاهر فرهنگی و ثبت جهانی آثار تاریخی را هم دارد، اما شناخت از ذات تخصصی این سازمان زیاد نیست.

او ادامه داد: شکل‌گیری شناخت نسبت به یونسکو باید از بدنه‌هایی همچون وزارت علوم صورت گیرد. یونسکو سه ارگان اصلی دارد؛ کنفرانس عمومی، شورای اجرایی به عنوان هسته اصلی و دبیرخانه که تصمیمات کنفرانس عمومی را اجرا می‌کند. همواره این سه ارگان چالش‌هایی با یکدیگر داشتند و بنده در زمان مسئولیت توانستم تا حدی چالش‌های این سه نهاد را در کنار یکدیگر کاهش دهم.

جلالی گفت: متاسفانه برخی مقامات کشور به مدیرکل یونسکو نامه‌هایی می‌نویسند که اصلا شاید به آن اشخاص هم مرتبط نباشد، درحالی که اگر آشنایی نسبت به ماهیت یونسکو وجود داشته باشد این اتفاق نمی‌افتاد.

سفیر پیشین ایران در یونسکو اظهار کرد: باید کشور خود را بشناسیم و سیاست‌های ملی را بدانیم و در سمت مقابل، یونسکو را هم به خوبی بشناسیم تا در مرز این دو به خوبی حرکت کنیم و بتوانیم اتصال مناسبی در این مرز ظریف ایجاد کنیم. تجربه بنده می‌گوید اگر در سال ۱۹۴۵ میلادی یونسکو تأسیس نمی‌شد، امروز قدرت‌های جهان اجازه نمی‌دادند چنین سازمانی تأسیس شود. بعد از شوک عجیب ویرانی اروپا پس از جنگ جهانی دوم، عده زیادی از متفکران از ایده شکل‌گیری سازمان یونسکو استقبال کردند و آن را مقدم بر سازمان ملل دانستند. به دلیل سابقه و قدرت نظری فرانسه نیز قرار شد که مقر اصلی فرانسه باشد.

جلالی با اشاره به اظهارنظری مبنی بر اینکه «صلحی که از طریق ترتیبات سیاسی و اقتصادی بین کشورها به وجود بیاید پایدار نیست؛ صلحی پایدار است که همبستگی نظری و اخلاقی داشته باشد»، اظهار کرد: این جمله سرمنشأ تدوین قوانین مرتبط قرار گرفته است. در این مدت البته کشورهای مختلف از کمیسیون یونسکو خارج می‌شدند و دوباره وارد می‌شدند؛ چراکه معتقد بودند بخش اصلی بودجه توسط آنها تأمین می‌شود، اما عمده تمرکز روی کشورهای جهان‌ سوم است.

او افزود: در ارگان‌های اصلی یونسکو، آمریکایی‌ها و غربی‌ها تلاش‌هایی برای تغییر قوانین داشتند که اصلاحیه‌ها به قوانین مشخص است. مهم‌ترین اصلاحیه که ماهیت یونسکو را تغییر زیادی داد در سال ۱۹۸۷ میلادی صورت گرفت که توسط ژاپن پیشنهاد شد. در واقع در کنفرانس عمومی نمایندگان دولت‌ها حضور داشتند، اما در شورای اجرایی، افراد و متفکران مستقل شرکت می‌کردند. در واقع یونسکو سازمانی دولتی بود که متفکران صرف‌نظر از نظریات دولت‌ها می‌توانستند صحبت کنند، اما اصلاحیه ژاپن، شورای اجرایی را محدود به دولت‌ها کرد که با اصلاحیه‌ای قرار شد دولت‌ها در شورای اجرایی باشند، اما شخصی انتخاب شود که اهل فکر باشد، هرچند در عمل این انتخاب صورت نمی‌گیرد.

جلالی بیان کرد: تجربه من این است که هرجا بخواهند قانون اساسی یونسکو را تغییر دهند یک‌ شیطنت در آن نهفته است که آمریکایی‌ها در سال ۲۰۱۹ دنبال این موضوع بودند و من مخالف این تغییرات بودم. آنها می‌خواهند ساختار قانون اساسی یونسکو را به سمت نیویورک بکشند، ‌ در حالی که به دنبال همین قانون اساسی یونسکو بود که در سال ۲۰۱۱ میلادی، فلسطین در یونسکو به رسمیت شناخته شد.

مشکلاتی که ایران در یونسکو دارد 

او افزود: یونسکو دو عنوان در سازمان ملل دارد؛ اول آزمایشگاه ایده‌ها و دوم برج مراقبت نظریه‌ها، که مخاطرات و محسنات را مشخص می‌کند. اگر در جریان بازار ایده‌های جهانی نباشیم دچار مشکل می‌شویم و عقب می‌مانیم. وقتی رضاشاه برای ساختن شهرها، خیابان‌کشی و مدرن‌سازی، اماکن تاریخی را تخریب می‌کرد، مردم هم از نوسازی‌ها خوشحال بودند، ولی اگر الان بخواهند یک خیابان جدید از میان بافت تاریخی بکشند و اثری در معرض تخریب باشد، مردم معترض می‌شوند، چون ایده حمایت از میراث ملی و جهانی از سمت یونسکو شکل گرفت. وقتی صدام ایران را بمباران می‌کرد همه دنیا پشت او بودند، اما وقتی بمبی به نزدیکی میدان نقش جهان اصابت کرد همه دنیا به این موضوع واکنش نشان دادند؛ چرا که آثار تاریخی مهم است.

جلالی گفت: بعضی موضوعات که شأن فرهنگی دارند در باطن امنیت استراتژیک سیاسی ما هستند. در حرکت تروریستی «الاحواز» در یک رژه نظامی، جوانان ما را شهید کردند. در این زمینه نهادهای نظامی، امنیتی و اطلاعاتی وظایف خود را انجام می‌دهند و ما هم باید در بُعد فرهنگی فعال باشیم. مثلا ما روی پرونده شوش به عنوان پایتخت اداری هخامنشی، که نام آن در تمام کتاب‌های باستان‌شناسی قید شده است، کار کردیم و از ایکوموس گذراندیم، درحالی که دولت آن موقع پول نمی‌داد و همکاری نمی‌کرد، اما ‌در نهایت در اجلاس ۲۰۱۶ میلادی تصویب شد که شوش میراث جهانی است. ۲۵۰۰ باستان‌شناس در آن نشست حضور داشتند و در تمام بروشورهای جهانی چاپ می‌شود که شوش در کنار اهواز، در مرزهای جمهوری اسلامی ایران قرار دارد و کسی نمی‌تواند ادعای مالکیت این نقطه از کشور را داشته باشد. برای اورامانات هم دلیل ثبت اثر همین بود که در غرب کشور مشکلی پیش نیاید و این نشان‌دهنده اهمیت حرکات فرهنگی در ابعاد سیاسی و امنیتی است.

در ادامه این نشست و در پنل تخصصی، سیدمحمدصادق امامیان ـ عضو هیأت علمی دانشگاه امیرکبیر  ـ این پرسش را مطرح کرد که «آیا با مشارکت در سازمان‌هایی همچون یونسکو اتلاف وقت کرده‌ایم یا این سازمان‌ها ظرفیت‌های برطرف کردن مشکلات را دارند؟» و  پیمان صالحی ـ معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ـ در پاسخ به آن گفت: دیپلماسی علمی موضوع مهمی است که می‌گوید چگونه می‌توانید از مرزهای سیاسی و جغرافیایی با علم عبور کنید. امروزه مرز کشورها تا نقطه‌ای است که علم آنها می‌رود. در بین کشورهای اسلامی، ایران بر اساس شاخص‌ها حرف اول را می‌زند، اما کمترین استفاده را در این زمینه داریم. در سال ۲۰۲۲ میلادی دانشمندان ایرانی ۸۰ هزار مقاله علمی را به چاپ رساندند و در اوج تحریم ۳۸ درصد این تعداد با همکاری خارجی پیش رفته است. با این حال آنگونه که باید، از ظرفیت‌های خود استفاده نمی‌کنیم. برنامه‌ریزی جدی برای حضور موفق در سازمان‌های بین‌المللی لازم است و باید از ظرفیت‌های خود استفاده کنیم.

فؤاد ایزدی ـ عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ـ نیز در پاسخ به این پرسش، اظهار کرد: دنیا پس از یک جنگ جهانی گسترده باید نظمی در حوزه بین‌الملل تجربه می‌کرد که بازیگرانی هم داشت که در شورای امنیت فعال هستند، اما نیاز بود در کنار بُعد نظامی در حوزه قدرت نرم‌ هم فعالیت کند تا بتواند اهداف را پیش ببرد و برای همین به ایجاد ساختار یونسکو تصمیم گرفته شد. البته به فراخور تصمیمات فرهنگی، یونسکو به نهادی تبدیل شد که خود آمریکا از آن خارج می‌شود و پس از گذشت سال‌ها دوباره به آن وارد می‌شود؛ چراکه متوجه اهمیت آن شده است.

او افزود: ما می‌توانیم نگاه تهدیدمحور یا فرصت‌محور به سازمانی مانند یونسکو داشته باشیم. نگاه تهدیدمحور راه به جایی نخواهد برد و اگر بخواهیم با این نهادها برخورد کنیم، از فرصت‌هایی که این نهادها می‌توانند ایجاد کنند دور می‌شویم و این به نفع ما نیست. نگاه ما باید فرصت‌محور باشد، چون نمایندگان کشورها در یونسکو انسان‌های فرهیخته هستند و اگر جمهوری اسلامی ایران حرف‌هایی برای گفتن در سطح بین‌المللی دارد باید بر نمایندگان کشورها اثرگذار باشد.

امامیان ـ عضو هیأت علمی دانشگاه امیرکبیر ـ سوال بعدی خود را اینگونه مطرح کرد «چه چیری مانع بین‌المللی شدن ایران در عرصه علم و پژوهش است؟» که صالحی با تأکید بر آثار تحریم‌ها در این زمینه، اظهار کرد: برای انتقال وجه در زمینه کارهای خود مشکل داریم. دلیلی ندارد نسبت به تعاملات علمی خیلی سیاسی و امنیتی فکر کنیم، چون محدود می‌شویم. ما در حوزه علم به این بلوغ رسیده‌ایم. اگر به ظرفیت جامعه علمی قائل هستیم باید به ارتباطات مشترک بر اساس تولیدات علمی اهمیت دهیم.

متکان، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران نیز در بخش دیگر این نشست با اشاره به نبود شناخت کامل از نهادی همچون یونسکو، بیان کرد: بحث سند ۲۰۳۰ که مطرح شد، مقداری یونسکو را بدنام کرد.

او با بیان اینکه موضوع آموزش در کشور اهمیت ویژه دارد، اظهار کرد: ما این آمادگی را داریم که در حیطه آموزش هم فعالیت کنیم؛ البته آموزش برای عوام و نه فقط خواص. روش‌های سنتی پاسخگو نیست و باید با روش‌های روز کار را پیش ببریم.

دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران افزود: علاقه دستگاه‌ها به یونسکو افزایش یافته است، اما بضاعت ما اندک است. ما هم اجرا کننده نیستیم، بلکه تسهیل‌کننده امور هستیم. چندین پروژه را از طریق دفتر منطقه‌ای یونسکو پیش می‌بریم که نمونه آن «مدیریت سواحل در شهر ساری» بود.

ایزدی نیز در بخش دیگر این نشست، گفت: به طور کلی فعالیت در زمینه تعاملات جهانی نیازمند روابط عمومی خاص خود است. اینکه ما از ظرفیت بزرگی همچون دکتر جلالی در این زمینه استفاده نمی‌کنیم نقص ما را نشان می‌دهد.

او با تاکید بر اهمیت تدوین نقشه‌ای برای فعالیت‌های بین‌المللی، اظهار کرد: بیش از ۳۰ نهاد در حوزه بین‌الملل فعالیت‌های پراکنده و بدون هماهنگی با یکدیگر دارند و نقشه راه جامع برای فعالیت وجود ندارد و با نگاه تهدیدمحور با این موضوع برخورد می‌شود، در حالی که دنیا در حال تغییر است. از هر کشوری سوال کنید کدام کشور در زمینه آرمان فلسطین بیشترین فعالیت را داشته، بی‌شک نام ایران را بر زبان می‌آورند. در رأی‌گیری سازمان ملل، ۱۵۲ کشور مانند ما خواستار توقف جنگ بودند و تنها ۱۴ کشور حرف آمریکا و اسرائیل را زدند واین نشان می‌دهد دنیا در حال تغییر است و دنیا حرف ما را می‌شنود. اگر مشکلات داخلی برطرف شود کشور در حوزه بین‌المللی پیشرفت می‌کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: چهار موضوع از دغدغه‌های مهم ماست که یونسکو هم تا حدی به آن پرداخته است؛ مباحث زیست‌محیطی، مباحث مرتبط با نژادپرستی، حقوق زنان و فلسطین این موارد را تشکیل می‌دهند و جمهوری اسلامی در تمام این موارد حرف‌هایی برای گفتن دارد و باید بیشتر در این زمینه فعال باشیم.

در پایان این نشست امامیان هم با تأکید بر لزوم تسهیل دسترسی به کمیسیون ملی یونسکوـ ایران، اظهار کرد: نباید به بهانه‌های مختلف از ایجاد تعامل با این سازمان جلوگیری شود و جامعه نخبگان باید دسترسی آسانی به این نهاد مؤثر در ارتباطات بین‌المللی داشته باشد.