حدادعادل: اینقدر هم دروغگو نیستیم

دكتر غلامعلی حدادعادل در پنجره نوشت:

فرصتی به‎دست آمد تا به تماشای فیلم «كتاب قانون» بنشینم و ضرورتی احساس شد تا یادداشتی در نقد آن بنویسم. تهیه كننده «كتاب قانون» آقای محسن علی‎اكبری است كه پیش از این چند فیلم درباره «دفاع مقدس» و نیز فیلم‎های خوب «مریم مقدس» و «اصحاب كهف» را ساخته و اخیرا نیز مجموعه تلویزیونی خوش‎ساخت و دلنشین «نردبان آسمان» را از او مشاهده كرده‎ایم. كارگردان فیلم مازیار میری است و نقش اول بازیگر مرد را در آن، پرویز پرستویی بر عهده دارد.

«كتاب قانون» در حدود دو سال اجازه نمایش پیدا نمی‎كرد و اخیرا با تحولی كه در مدیریت و مسئولیت‎های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حاصل شده، مجوز گرفته و در سینماهای كشور به نمایش درآمده است.

داستان فیلم به صورت خلاصه از این قرار است:

رحمان توانا (پرویز پرستویی) كه سابقه حضور در جبهه نیز دارد، همراه با هیئتی در قالب یك مأموریت برای شركت در یك جلسه مذاكره به بیروت می‎رود و در آن‎جا با یك خانم جوان مسیحی به‎نام «ژولیت خمسه» كه صاحب یك رستوران است، آشنا می‎شود. این خانم زبان فارسی را آموخته و با ادبیات ایرانی، به‎ویژه اشعار حافظ آشنایی دارد و لفظ قلم صحبت می‎كند. این آشنایی به عشقی میان این دو مبدل می‎شود و با مسلمان شدن ژولیت و تغییر نام او به «آمنه»، به ازدواج منتهی می‎شود. «مرد ایرانی» همسر خارجی تازه‎مسلمان خود را به ایران می‎آورد و زندگی با او را در محیط ایرانی در كنار خانواده سنتی خود آغاز می‎كند و از این‎جا ماجرای اصلی فیلم و پیام آن شكل می‎گیرد. فیلم جنبه‎ها و جهات گوناگونی دارد كه قابل بحث و بررسی است.

ما توضیح می‎دهیم تنها به بحث درباره پیام اصلی فیلم بپردازیم و توجه خواننده این نقد و بینندگان فیلم را به این جنبه معطوف كنیم. «كتاب قانون» می‎خواهد تناوب اسلام حقیقی را با «رفتار مسلمانان» نشان دهد. رفتار غلطی كه آكنده از جهل و تعصب و آلوده به خرافات و به نام دین در قالب «سنت» ظهور و بروزهای گسترده دارد. منبع و مأخذ اسلام حقیقی، «قرآن» است كه «كتاب قانون» است و آمنه نومسلمان، اسلام خود را از آن گرفته و می‎خواهد براساس آن عمل كند. فاصله میان اسلام قرآنی و افكار و اعمال مسلمانان سنتی در چنین فضایی به نمایش گذاشته می‎شود. خانواده رحمان توانا با عروس خارجی تازه‎مسلمان خود دچار تعارض می‎شوند. زندگی آن‎ها یكسره با دروغ و غیبت و تهمت و اسراف و كج‎فهمی و خرافات همراه است و آمنه امروزی و ژولیت دیروزی به همه این رفتارها با استناد به قرآن اعتراض می‎كند و با واكنش‎های غیرمنطقی خانواده شوهرش روبه‎رو می‎شود. همه اعضای این خانواده به استثنای یك دختر جوان (كوكب) كه خواهر رحمان تواناست، با او دشمنی می‎كنند. اما آمنه با اسلام قرآنی خود تنها با خانواده شوهرش مشكل ندارد، بلكه با قصاب و بقال و میوه‎فروش محله هم مشكل دارد.

كاسب‎های محله هم بی‎استثنا كم‎فروش و متقلب و بدجنس و حقه‎بازند و همه این بانوی نومسلمان مؤمن به اسلام حقیقی را كه با امر به معروف و نهی از منكرهای خود از آن‎ها انتقاد می‎كند، از خود می‎رانند. می‎توان گفت كه در بطن اندیشه‎ حاكم بر فیلم «كتاب قانون» اندیشه قابل فهم و نیت پاك و مقدسی وجود داشته كه همانا نقد رفتار عامه مردم در ترازوی اسلام و قرآن بوده است. علی‎اكبری در دفاع از فیلمی كه ساخته می‎گوید:

«اگر روزی سلمان فارسی تازه مسلمان شده در كنار حضرت رسول(ص)، حتی نزدیكان پیامبر را براساس كتاب ا... نقد می‎كرد، صحابه باید ناراحت می‎شدند كه چرا یك ایرانی قوم عرب را به مسخره گرفت و ما را موعظه می‎كند؟»

اما باید گفت این فكر خوب و این نیت پاك، خوب اجرا نشده و فیلم «كتاب قانون» عیب‎های اساسی دارد. مهمترین عیب این فیلم سیاه دیدن یك طرف و سفید دیدن طرف دیگر است. البته سفید دیدن ژولیت یا آمنه به خودی خود عیب نیست، اما فیلم در بیان كج‎اندیشی‎ها و كج‎رفتاری‎های خودی‎ها دچار افراط غیرقابل‎قبولی شده است. این افراط سبب شده تا كتاب قانون از جانب مسلمانان ایرانی، تصویری سیاه و كاملا منفی ترسیم كند. در این فیلم همه بد عمل می‎كنند. رییس هیئت اعزامی ایران به لبنان و رفیق رحمان توانا، مظهر یك مسلمان عقب‎مانده و مرتجع و كج‎فهم است كه با ناراحتی و حتی بدجنسی‎های خود به آمنه جفا می‎كند و ابروی مسلمانی را می‎برد. زن‎ها و كسبه محل هم، همه بدجنس و نادان و خرافاتی‎اند. دل‎سوزی‎های كوكب برای آمنه هم تأثیری در تحلیل این سیاه‎نمایی ندارد. حتی خود «رحمان توانا» هم كه آمنه در اثر عشق به او مسلمان شده است، با همسرش همراه نیست و از او دفاع نمی‎كند، بلكه اسیر وسوسه‎های دیگران می‎شود و با آمنه نامهربانی می‎كند. بیننده ایرانی «كتاب قانون» حتی باید از خود بپرسد، آیا ما واقعا این اندازه بد هستیم كه یك خانم جوان مسیحی كه بعد از عشق به یك مرد ایرانی مسلمان شده و معلوم نیست اسلام را از چه كسی و به راهنمایی كدام معلم و مرشدی فراگرفته، می‎آید و معلم همه ما می‎شود و همه ما در امتحان او مردود می‎شویم؟

اما این‎كه بسیاری از ما اسلام را چنان‎كه هست نمی‎شناسیم، تردیدی نیست و در این‎كه بسیاری از ما برخلاف ادعای مسلمانی، رفتار و كرداری غیراسلامی داریم نیز تردیدی نیست. همچنین باید قبول كرد كه هیچ عیبی ندارد كه یك تازه‎مسلمان از اسلام چیزهایی بفهمد كه ما از آن غافل مانده‎ایم. چنان‎كه مولانا نیز گفته است:

بهتر آن باشد كه سر دلبران/ گفته آید در حدیث دیگران

این‎ها جنبه‎های مثبت و محاسن قابل‎فهم و قابل‎قبول فیلم «كتاب قانون» است. اما آن‎چه مایه تعجب و تأسف است، تصویری است كه از جامعه ما، آن‎ هم سی سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در این فیلم ترسیم می‎شود. اگر یك غیرایرانی ناآشنا با ایران، این فیلم را ببیند، از خود خواهد پرسید آیا این مردم با چنین درك غلط و كج و معوجی از اسلام، توانسته‎اند در كشورشان به نام «اسلام» انقلاب كنند و جمهوری اسلامی ایجاد كنند. آیا این مردم برای چنین فرهنگ زشت و مشمئزكننده‎ای چندصدهزار شهید و جانباز و ایثارگر تقدیم كرده‎اند؟

انصاف حكم می‎كند كه بگوییم فیلم «كتاب قانون» محصول مشترك یك «نیت خوب» و یك «اجرای بد» است. در این فیلم قصد تهیه‎كننده آن بوده كه به اسلام خدمت كند، اما متأسفانه به مسلمانان و به‎خصوص به ایرانیان مسلمان جفا شده است. جا داشت در كنار این‎همه رفتار منفی و سیاه‎نمایی افراطی، نمونه‎هایی روشن و جذاب از حقایق و واقعیت‎های ایران اسلامی هم آورده می‎شد تا پیام «كتاب قانون» پیام یأس و ناامیدی نباشد. بی‎گمان این واقع‎بینی می‎توانست فیلم را جذاب‎تر و موثر‌تر كند.