اسلام و زن از نگاه صاحب‌نظر سنی

خبر:نویسنده این اثر که سنی مذهب است،‌ دیدگاه‌های مثبتی نیز درباره برخی نظرات فقهی شیعه دارد و با وجود خاستگاه اجتماعی و پرورشی خود، بررسی مسائل زنان را با نگاهی باز، پی‌گرفته است.

سید ضیاء مرتضوی، در بخش «پیش از ترجمه» کتاب درباره این اثر و نویسنده آن می‌نویسد: «بسیاری از مباحث و دیدگاه‌هایی که احمد زکی‌یمانی در این کتاب آورده برای خوانندگان فرهیخته ایرانی با توجه به فضای فکری فرهنگی جامعه ما که به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی و اندیشه‌های بلند حضرت امام خمینی(ره) و تلاش‌های ارزنده عالمان و فقیهان و فرهیختگان ایرانی و برخاسته از فکر و فرهنگ فقیهان و فرهیختگان ایرانی و برخاسته از فکر و فرهنگ و فقه غنی شیعی ایجاد شده، چه بسا تازگی ندارد و جامعه اسلامی و مجامع علمی فرهنگی ما سال‌هاست از آن عبور کرده‌اند اما اینکه یک تحصیل‌کرده شناخته‌شده سعودی، در فضایی متفاوت و با منظومه‌ای فکری که در جای دیگر و براساس منابع و متونی عمدتا متفاوت شکل گرفته، در این تلاش علمی و فرهنگی برای معرفی شخصیت زن و حمایت از حقوق وی و تاکید بر خط میانه‌روی و پرهیز از افراط و تفریط تلاش کند، حتی اگر همه آنچه آورده تاکید بر همان‌ها باشد که پیشتر خود به آن دست یافته‌ایم، ارزش بازگویی و خواندن آن را دارد، چه رسد به اینکه نکات مفید و مستندات قابل توجهی نیز در تبیین دیدگاه‌های خود آورده که برای علاقه‌مندان این مباحث مفید است. البته آقای زکی‌یمانی در رده عالمان طراز نخست جهان عرب به شمار نمی‌رود ولی به نظر می‌رسد عنوان "شیخ" که حتی از دوران وزارت بر او اطلاق می‌شد و می‌شود، بیشتر ناشی از جایگاه علمی وی می‌باشد تا جایگاه حکومتی وی، چرا که اگر در برخی کشورهای عربی خلیج فارس این عنوان بر برخی مسوولان آن اطلاق می‌شود، در دستگاه سیاسی سعودی چنین رسمی سراغ نداریم.

نکته مهم دیگر در انگیزه برگردان این کتاب این است که آقای زکی‌یمانی به رغم آنکه در مکه و در فضای بسته اندیشه سلفی‌گری وهابیت رشد یافته و به رغم وابستگی که دست‌کم در مقطعی از عمر سیاسی خویش با حکومت سعودی، آن هم در جایگاهی مهم، داشته و به رغم موقعیتی که طبعا اینک نیز در کار خویش برخوردار است، با روشن‌بینی مشهودی، موضوع زن در اسلام را پی گرفته و تلاش کرده از یک سو از افتادن در جریان بسته و متحجر و از سوی دیگر از گرفتار آمدن به وادادگی‌های فکری فرهنگی موجود به ویژه در موضوع زن فاصله بگیرد و در طرح دیدگاه‌ها و ذکر مستندات به‌رغم اینکه یک سنی شناخته شده است از منابع شیعی نیز بهره جوید و هم با نگاهی مثبت به فقه شیعه بنگرد و حتی به برخی دیدگاه‌های فقهی آن دعوت کند، و هم به جایگاه و حقوقی که زن در جمهوری اسلامی ایران دارد. »

این روشن‌بینی درزکی یمانیاختصاص به مسائل زنان و خانواده نیافته است.وی که مسوولیت «موسوعه مکه و مدینه» را بر عهده دارد، چند ماه پیش در دانشگاه لندن بخش مطالعات شرقی در سخنرانی خود، ضمن نکوهش شدید تفکری که پیکره‌تراشی را مطلقا حرام دانسته و تخریب حرم و ضریح را واجب؛ گفته است: «اگر خانه‌های پیامبر(ص) و مقبره‌های بقیع تخریب نشده بود اکنون آثار باستانی و هنری ارزشمند و قابل مطالعه‌ای در اختیار مسلمانان و سایر علاقه‌مندان می‌بود.»
وی تخریب کوه ‌نگاره‌های «بامیان» افغانستان توسط طالبان را نیز مصداق تفکری جاهلی شمرده و گفته است؛ همین تفکر مانع اقدامات او برای شناسایی علمی محدوده بناهای قدیم مکه و مدینه شده است.

طبیعی است مراوادات و ارتباطات بین‌‌المللی وی در روشن‌بینی و تلاش وی در نگاه نسبتا منصفانه موثر باشد، اما در ریشه‌یابی نوع نگاه و انصاف نسبی علمی وی می‌توان تاثیر استادی چون «محمد ابوزهره» را در مرکز توجه قرار داد، کسی که تلاش‌های علمی وی در نقد برخی منابع حدیثی اهل سنت و تقریب میان مذاهب و حتی دعوت به اخذ آرای فقهی شیعه، صدای بسیاری از هم‌مسلکان خودش را درآورد. آثار ابوزهره که در برخی محافل علمی شیعه نیز مورد توجه قرار گرفت، نشان از روشن‌بینی و نگاه علمی این استاد به مسائل و پرهیز برخی تعصبات مذهبی دارد؛ از جمله مقاله‌ای که نزدیک 50 سال پیش در مجله «رسالةالاسلام»، سال دهم، شماره سوم، ص 242 به بعد، در موضوع «وحدت اسلامی» نوشته و تلاش کرده است توجه محافل علمی قانونی را به فتاوای شیعی و عمل به برخی از آنها جلب کند.

به نظر می‌رسد حضور زکی‌یمانی در مصر و شاگردی پیش استادانی نظیر؛ محمد ابوزهره چنین تاثیر فکری را در وی گذاشته باشد. البته خود زکی‌یمانی، شکل‌گیری اولیه شخصیت علمی تربیتی خود را مرهون مادر خویش می‌داند که کتاب را به او اهدا کرده و در ستایش از او یادآور شده که مادرش حافظ قرآن بود و تا هنگام مرگ بر تلاوت آن مداومت داشت و فقه را پیش پدربزرگ وی «شیخ سعید یمانی» آموخت و از کودکی علاقه به عبادت و ترس از خداوند را در دل زکی‌یمانی کاشت و او را تشویق به فراگیری در مسجد‌الحرام کرد و رفتار و علاقه‌اش به پدر وی نمونه‌ای از مودت بود که خدای رحمان خواسته است.

براساس مطالب کتاب، احمد زکی‌یمانی که ریشه‌ای یمنی دارد و متولد 1309 شمسی برابر با 1930 میلادی است، در مکه و در خانواده‌ای که از نظر دانش و امامت جماعت و افتا و قضاوت شهرت داشته متولد شده است. در مدارس دولتی درس خوانده و همزمان نزد بسیاری از علمای مسجد‌الحرام، درس فقه و اصول فقه و تفسیر و حدیث و لغت را فرا گرفته است. آنگاه کارشناسی حقوق خود را در دانشگاه قاهره گرفته است، یعنی در سال 1331 شمسی برابر با 1952 میلادی. در آنجا پیش عالمان معروفی چون «محمد ابوزهره»، «عبدالوهاب خلاف» و «علی خفیف» درس فرا گرفته است، چه این که در همان دانشکده، شریعت اسلامی را نیز آموزش دیده است. وی دوره عالی حقوق بین‌الملل را در دانشگاه نیویورک تکمیل کرده و تخصص خود را در «حقوق مقارن» گرفته است. سپس در دانشگاه «هارفرد» درس خوانده و در سال 1335 شمسی برابر با 1956 میلادی، در رشته «مشکلات جهانی بهره‌برداری» فارغ‌التحصیل شده است.

«احمد زکی‌یمانی» چهره‌ای شناخته شده و بین‌المللی است، چرا که نزدیک به 25 سال وزیر نفت عربستان سعودی بود. از این رو، شناخت چهره‌ وی که نخستین دبیرکل سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) به‌شمار می‌رود و در تاسیس آن مشارکت داشت،‌ بیشتر مرهون مسوولیت سیاسی اقتصادی وی در یکی از تاثیر‌گذارترین کشورهای نفتی عضو اوپک است تا به عنوان یک صاحب‌نظر در مسائل اسلامی و فقهی، اما یک وجه اهمیت توجه به آثار علمی فرهنگی وی نیز همین وجهه‌ای است که سال‌ها در آن جایگاه برای خود کسب کرده است.

آنچه این کتاب را خواندنی تر کرده؛ افزوده‌ها و نقدهایی است که مترجم در جای جای آن آورده و خواننده را به تناسب مباحث آن، با تاریخ و فقه شیعه بیشتر آشنا ساخته است.
کتاب حاضر در دو بخش و پنج فصل سامان یافته است. بخش نخست؛ احکام عمومی زن مسلمان (وضع زن در دوران نبوی، نقش زن در دوره‌های پس از پیامبر"ص"، زن در چارچوب همسری و مقایسه آن با مرد) و بخش دوم؛ ولایت عمومی زنان و شایستگی سیاسی آنان (حکم ولایت عمومی زن در فقه قدیم و جدید، وظایف سیاسی زن) را شامل می‌شود.